[४०]

श्री भगवान् म्हणाले

अर्जुना ह्या शरीरास म्हणती क्षेत्र जाणते ।
जाणे हे क्षेत्र जो त्यास क्षेत्र-ज्ञ म्हणती तसे ॥ १ ॥

क्षेत्र-ज्ञ मी चि तो जाण क्षेत्रांत सगळ्या वसे ।
क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ-भेदास जाणणे ज्ञान मी म्हणे ॥ २ ॥

क्षेत्र कोण कसे त्यात विकार कुठले कसे ।
क्षेत्र-ज्ञ तो कसा कोण ऐक थोड्यांत सांगतो ॥ ३ ॥

ऋषींनी भिन्न मंत्रांत गाईले हे परोपरी ।
वर्णिले ब्रह्म-वाक्यांत सप्रमाण सुनिश्चित ॥ ४ ॥

पंच भूते अहंकार बुद्धि अव्यक्त मूळ जे ।
इंद्रिये अकरा त्यांस खेचिते अर्थ-पंचक ॥ ५ ॥

इच्छा द्वेष सुखे दुःखे धृति संघात चेतना ।
विकार-युक्त हे क्षेत्र थोड्यांत तुज बोलिलो ॥ ६ ॥

नम्रता दंभ-शून्यत्व अहिंसा ऋजुता क्षमा ।
पावित्र्य गुरू-शुश्रूषा स्थिरता आत्म-संयम ॥ ७ ॥

निरहंकारता चित्ती विषयांत विरक्तता ।
जन्म-मृत्यु-जरा-रोग-दुःख-दोष-विचारणा ॥ ८ ॥

निःसंग-वृत्ति कर्मात पुत्रादींत अलिप्तता ।
प्रिय-अप्रिय लाभांत अखंड सम-चित्तता ॥ ९ ॥

माझ्या ठाई अनन्यत्वे भक्ति निष्काम निश्चळ ।
एकांताविषयी प्रीती जन-संगांत नावड ॥ १० ॥

आत्म-ज्ञानी स्थिर श्रद्धा तत्त्वता ज्ञेय-दर्शन ।
हे ज्ञान बोलिले सारे अज्ञान विपरीत जे ॥ ११ ॥

ज्ञेय ते सांगतो ज्याच्या ज्ञानाने अमृतत्व चि ।
अनादि जे पर-ब्रह्म आहे नाही न बोलवे ॥ १२ ॥

सर्वत्र दिसती ज्यास हात पाय शिरे मुखे ।
कान डोळे हि सर्वत्र सर्व झाकूनि जे उरे ॥ १३ ॥

असूनि इंद्रियांतीत त्यांचे व्यापार भासवी ।
न स्पर्शता धरी सर्व गुण भोगूनि निर्गुण ॥ १४ ॥

जे एक आंत-बाहेर जे एक चि चराचर ।
असूनि जवळी दूर सूक्ष्मत्वे नेणवे चि जे ॥ १५ ॥

भूत-मात्री न भेदूनि राहिले भेदल्यापरी ।
भूतांस जन्म दे पाळी गिळी जे शेवटी स्वये ॥ १६ ॥

जे अंधारास अंधार तेजाचे तेज बोलिले ।
ज्ञानाचे ज्ञान ते ज्ञेय सर्वांच्या हृदयी वसे ॥ १७ ॥

संक्षेपे वर्णिले क्षेत्र ज्ञान ज्ञेय तसे चि हे ।
जाणूनि भक्त जो माझा माझे सायुज्य मेळवी ॥ १८ ॥

[४१]

प्रकृती-पुरूषाची ही जोडी जाण अनादि तू ।
प्रकृतीपासुनी होती विकार गुण सर्व हि ॥ १९ ॥

देहेंद्रियांचे कर्तृत्व बोलिले प्रकृतीकडे ।
दुःखा-सुखाचे भोक्तृत्व बोलिले पुरूषाकडे ॥ २० ॥

बांधिला प्रकृतीने तो तिचे ते गुण भोगितो ।
गुण-संगामुळे ह्यास घेणे जन्म शुभाशुभ ॥ २१ ॥

सर्व-साक्षी अनु-ज्ञाता भर्ता भोक्ता महेश्वर ।
म्हणती परमात्मा हि देही पुरूष तो पर ॥ २२ ॥

पुरूषाचे असे रूप प्रकृतीचे गुणात्मक ।
जाणे कसा हि तो राहो न पुन्हा जन्म पावतो ॥ २३ ॥

ध्यानाने पाहती कोणी स्वये आत्म्यास अंतरी ।
सांख्य-योगे तसे कोणी कर्म-योगे हि आणिक ॥ २४ ॥

स्वये नेणूनिया कोणी थोरांपासूनि ऐकिती ।
तरती ते हि मृत्यूस श्रद्धेने वर्तुनी तसे ॥ २५ ॥

[४२]

उत्पन्न होतसे लोकी जे जे स्थावर-जंगम ।
क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ-संयोगे घडिले जाण सर्व ते ॥ २६ ॥

समान सर्व भूतांत राहिला परमेश्वर ।
अनाशी नाशवंतांत जो पाहे तो चि पाहतो ॥ २७ ॥

जो पाहे प्रभु सर्वत्र भरला सम तो स्वये ।
आत्म्याची न करी हिंसा गति उत्तम मेळवी ॥ २८ ॥

प्रकृतीच्या चि तंत्राने कर्मे होतात सर्व हि ।
आत्मा तो न करी काही हे पाहे तो चि पाहतो ॥ २९ ॥

एकत्वी जोडिले पाहे भूतांचे वेगळेपण ।
त्यामधूनि चि विस्तार तेंव्हा ब्रह्मत्व लाभले ॥ ३० ॥

परमात्मा न वेचे चि की निर्गुण अनादि हा ।
राहे देही परी काही न करी न मळे चि तो ॥ ३१ ॥

सर्व व्यापूनि आकाश सूक्ष्मत्वे न मळे जसे ।
सर्वत्र भरला देही आत्मा तो न मळे तसा ॥ ३२ ॥

एकला चि जसा सूर्य उजळी भुवन-त्रय ।
तसा क्षेत्रज्ञ तो क्षेत्र संपूर्ण उजळीतसे ॥ ३३ ॥

पाहती ज्ञान-दृष्टीने क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ-भेद हा ।
भूत-प्रकृति लंघूनि ते ब्रह्म-पद पावती ॥ ३४ ॥

अध्याय तेरावा संपूर्ण