अनुवादामधे एका इंग्रजी शब्दासाठी बऱ्याच मराठी शब्दांचा समूह वापरावा लागत असेल किंवा त्या इंग्रजी शब्दाने दर्शवली जाणारी संकल्पना आपल्या संस्कृतीमधे नसेल तर सुरुवातीलाच त्या शब्दाचं स्पष्टीकरण देऊन नंतर मात्र सर्व ठिकाणी मूळ इंग्रजी शब्द तसाच वापरण्याचं हे लॉजिकल तंत्र आहे. शब्दार्थ सांगणं वेगळं असतं आणि शेरलॉक होम्सच्या गोष्टी म्हणजे पाठ्यपुस्तकातले धडे नसल्यामुळे शब्दार्थ हे इथे जरा खटकतं.
--- असे असेल, तर फायरप्लेस आणि मॅंटलपीस हे शब्द वापरले नसते, तरी चालले असतेच. शेकोटी पेटवायची जागा, ओक लाकडाचे आवरण, फक्त इतकेच लिहिले असते, तरी चालले असते.
बाकी 'कदम चूमना' हीच एक्झॅक्ट कन्सेप्ट त्या वाक्यात अपेक्षित आहे पण मराठी संस्कृतीत असं काही अस्तित्वात नाही. त्यामुळे मी रात्री डेकचं चुंबन घेत असे वगरे अतिशय बटबटीत वाटू लागलं. त्यापेक्षा इथून तिची पावलं फिरली म्हणून मी डेकवर प्रेमाने हात फिरवलाय किंवा डेकला कुरवाळलंय असं केल्यास त्यातला भाव येतो आणि बऱ्यापैकी आपल्या भाषेत येतो. भाषांतर करताना काही ठिकाणी अशा तडजोडी कराव्याच लागतात. अगदी गॉडमदर या शब्दाचं 'देवआई' असं रूपांतर प्रथितयश भाषांतरकर्त्यांनी केलेलं मी वाचलेलं आहे. शब्दशः भाषांतराने सगळंच साध्य होतं असं नाही.
--- डेकवर प्रेमाने हात फिरवलाय इथवरही ठीक. पण डेक 'कुरवाळणे'? झेपले नाही बॉ! शब्दशः भाषांतराने सगळे साध्य होत नाही, हे बरोबर. किंबहुना, भाषांतर आणि अनुवाद यात हाच मुख्य फरक आहे. अनुवाद हा शब्दशः नसून स्वैर भावानुवाद असलेला कधीही उत्तम. एक तर आपण (म्हणजे तू व्यक्तिशः नाहीस, येथे 'आपण सगळे' या अर्थाने) अद्याप प्रथितयश भाषांतरकार नाही आणि तसे व्हायचे असेल, तर इतर प्रथितयश भाषांतरकारांमागे नक्षे कदम चालणे - अंधानुकरण - हेही योग्य नाही.
हे सगळं इथे लिहिण्याचा उद्देश एवढाच आहे की अनुवादित साहित्य वाचताना हा अनुवाद आहे आणि तो एका परक्या भाषेतून संस्कृतीतून आलेल्या साहित्यकृतीचा आहे हे लक्षात घेतलंच पाहिजे. ती कृत्रिम वाटणारी वाक्ये म्हणजे तीट किंवा गालबोट नाही. त्या संस्कृतीवर आपल्या संस्कारांचं हे रॅपर१ आहे हे लक्षात घेतल्यास बरे होईल असं वाटतं.
-- परकीय भाषेतील साहित्यावर असलेला त्या संस्कृतीचा पगडा अनुभवायला मिळावा किंवा तो लक्षात घेतला जावा, यासाठी भाषक, व्याकरणविषयक किंवा अगदी सांस्कृतिक किंवा इतर संदर्भात सेन्सिबल सूट घेऊन अकृत्रिम वाक्ये नक्कीच योजता येतील/आली असती, असे मला वाटते. असो.
पु. ले. शु.