मुळात व्हिसा/वीज़ा हे दुसऱ्या देशात प्रवेशासाठी अनुमतिपत्र नव्हे.
वीज़ा हे कागदपत्र संबंधित देशाच्या वकिलातीकडून अथवा कौंसलावासा*कडून - म्हणजेच, पर्यायाने, परराष्ट्रखात्याशी संबंधित प्रातिनिधिक कार्यालयातून - जारी केले जाते. हे कागदपत्र म्हणजे संबंधित देशात प्रवेशासाठी परवाना नव्हे, आणि संबंधित देशात प्रवेशासाठी परवानगी देणे ही बाब सामान्यतः एखाद्या देशाच्या परराष्ट्रखात्याच्या अखत्यारीतलीही नाही.
देशात प्रवेशासाठी आणि/किंवा रहिवासासाठी परवानगी देणे ही त्या देशाच्या सीमेवर/बंदरावर/आंतरराष्ट्रीय विमानतळावर इ. (आणि प्रसंगी देशांतर्गत कार्यालयांतूनसुद्धा**) कार्यरत असलेल्या आप्रवासन अधिकाऱ्याच्या - म्हणजेच, पर्यायाने, सामान्यतः गृह किंवा अन्य तत्सम खात्याशी संबंधित प्रातिनिधिक अधिकाऱ्याच्या - अखत्यारीतली बाब आहे. देशात प्रवेशासाठी आणि/किंवा रहिवासासाठी आवेदन हे अंतिमतः आप्रवासन अधिकाऱ्याकडे (किंवा संबंधित खात्याकडे) करायचे असते. यासंबंधी आप्रवासन अधिकाऱ्याचा (किंवा संबंधित खात्याचा) निर्णय हा अंतिम असतो, आणि वीज़ाचा या निर्णयाशी थेट संबंध नसतो. अशा प्रवेशास अनुमती देण्याचा निर्णय संबंधित आप्रवासन अधिकाऱ्याने दिल्यास त्याकरिता सामान्यतः तो वेगळे अनुमतिपत्र जारी करतो. हे अनुमतिपत्र वेगळ्या कागदावर अथवा पारपत्रातील शिक्क्याच्या स्वरूपात असे विविध प्रकारे जारी केले जाऊ शकते.
मग वीज़ा हे कागदपत्र कशासाठी असते? तर, आप्रवासन अधिकाऱ्याकडे प्रवेशासाठी आवेदन करताना ओळखपत्र आणि राष्ट्रीयत्वाचा दाखला म्हणून सामान्यतः पारपत्र (पासपोर्ट) किंवा काही अपवादात्मक परिस्थितीत अन्य काही तत्सम कागदपत्र सादर करून, अशा कागदपत्राच्या आधारावर असे आवेदन केले जाते. (पारपत्र हे संबंधित देशाच्या राष्ट्रप्रमुखाच्या अथवा अन्य उच्च प्रातिनिधिक अधिकाऱ्याच्या नावे जारी झालेले, 'या कागदपत्राचा धारक हा अमूक‌अमूक देशाचा नागरिक/राष्ट्रिक/प्रजाजन आहे, सबब सर्व संबंधितांनी सदर धारक आपापल्या प्रदेशांतून प्रवास करत असताना त्याला सदर राष्ट्रप्रमुखाच्या/उच्च प्रातिनिधिक अधिकाऱ्याच्या विनंतीवरून आवश्यक ते सर्व संरक्षण द्यावे' अशा अर्थाचे विनंतीवजा शिफारसपत्र असते. बहुतांश परिस्थितींत, 'संबंधित पारपत्रधारकास पारपत्र जारी करणाऱ्या देशात परतीचा आणि रहिवासाचा अनिर्बंध अधिकार आहे' हे एक तर स्पष्ट किंवा लिखित निर्बंधांअभावी अध्याहृत असते. ) याउपर, वीज़ा म्हणजे 'सदर व्यक्तीने सादर केलेली कागदपत्रे (पारपत्र, तसेच प्रवासाचे प्रयोजन, कार्यक्रम, कालावधी इत्यादींच्या वाजवीपणाला साधारण संशयातीत पुष्टी देणारी अन्य कागदपत्रे) मी डोळ्यांखालून घातली असून, त्यांच्या आणि सदर व्यक्ती स्वतःच्या ओळखीबद्दल आणि प्रवासाच्या (प्रयोजन, कालावधी इ. ) तपशिलांबाबत करत असलेल्या दाव्यांच्या वाजवीपणाबद्दल मला संदेह वाटत नाही, सबब सदर व्यक्तीस देशात प्रवेश मंजूर करण्यास हरकत नसावी' अशा अर्थाचे, संबंधित देशाच्या वकिलातीने अथवा कौंसलावासाने जारी केलेले शिफारसपत्र असते. (वीज़ा: लॅटिन charta visa वरून. 'पाहिले गेलेले कागदपत्र' अशा अर्थी. अधिक माहितीकरिता पहा: दुवा क्र. १)
हे शिफारसपत्र मूलतः आप्रवासन अधिकाऱ्याच्या निर्णयाकरिता आधारभूत कागदपत्र ठरू शकते, मात्र ते त्यावर बंधनकारक नसते. योग्य वीज़ा सादर केल्यावरसुद्धा (कारणासहित किंवा कोणतेही कारण न देता) देशात प्रवेश नाकारण्याचा अधिकार आप्रवासन अधिकाऱ्यास असतो, आणि त्या निर्णयाच्या बाबतीत वकिलातीस किंवा कौंसलावासास कोणताही वाव नसतो.
याव्यतिरिक्त, वीज़ा हे कागदपत्र इतर देशांत प्रवेश करण्यासाठी दर वेळेस आवश्यक असतेच, असेही नाही.
सामान्यतः, वर म्हटल्याप्रमाणे, वीज़ा हे आप्रवासन अधिकाऱ्याकडे प्रवेशासाठी आवेदन करण्याकरिता आधारभूत कागदपत्र आहे. मात्र अनेकदा, संबंधित देशाच्या प्रशासकीय निर्णयाप्रमाणे ते बहुतांश इतर देशांच्या नागरिकांस, राष्ट्रिकांस अथवा प्रजाजनांस संबंधित देशात प्रवेशासाठी अनिवार्य कागदपत्र ठरवले जाऊ शकते. याचा अर्थ, या अशा देशांच्या नागरिकांकडे/राष्ट्रिकांकडे/प्रजाजनांकडे (पारपत्राव्यतिरिक्त) वीज़ा हे शिफारसपत्र असल्याखेरीज संबंधित देशाचा आप्रवासन अधिकारी सामान्यतः त्यांच्या आवेदनाचा विचारही करणार नाही, किंवा त्यांना आवेदन करूही देणार नाही. (अर्थात, यातही क्वचित्प्रसंगी परिस्थितीनुसार अपवाद करण्याचा अधिकार संबंधित अधिकाऱ्यास मर्यादित परिस्थितींत असू शकतो. ते संबंधित देशाच्या प्रशासकीय धोरणांवर अवलंबून असते.) मात्र, अशा परिस्थितीतदेखील योग्य वीज़ा असूनसुद्धा प्रवेश नाकारण्याचा हक्क (वर म्हटल्याप्रमाणे) संबंधित आप्रवासन अधिकाऱ्याकडे राहतोच.
याउलट, अनेकदा संबंधित देशाच्या इतर देशांशी दुतर्फा करारांस अनुसरून - किंवा क्वचितप्रसंगी एकतर्फी धोरणात्मक निर्णयांस अनुसरूनसुद्धा - संबंधित देशांत प्रवेश करण्याकरिता काही ठराविक इतर देशांच्या नागरिकांस/राष्ट्रिकांस/प्रजाजनांस अनेक परिस्थितींत वीज़ा बाळगण्याची आवश्यकता नसूही शकते. अर्थात, याही परिस्थितीत अशा व्यक्तींना संबंधित देशात प्रवेश द्यायचा की नाही याचा निर्णय पूर्णपणे संबंधित देशाच्या आप्रवासन अधिकाऱ्याच्या अखत्यारीत असतो, आणि तो नाकारलाही जाऊ शकतो.
सारांश, वीज़ा हे एखाद्या देशात प्रवेश करण्यासाठी अनुमतिपत्र नाही, आणि ते बाळगणे म्हणजे संबंधित देशात प्रवेशासाठी अनुमतीची शाश्वतीही नाही. मात्र, प्रवेशाकरिता अनुमतीसाठी आवेदन करताना अनेकदा वीज़ा बाळगणे आणि सादर करणे हे अनिवार्य असू शकते, परंतु प्रत्येक परिस्थितीत ते आवश्यक असतेच, असेही नाही.
अवांतर: याव्यतिरिक्त, काही देशांमध्ये संबंधित देशांत प्रवेश करण्याप्रमाणेच एकदा प्रवेश केल्यानंतर देशातून पुन्हा बाहेर पडण्यासाठीसुद्धा वेगळ्या वीज़ाची आवश्यकता असू शकते. (याला सामान्यतः 'एक्झिट वीज़ा' या संज्ञेने संबोधले जाते. )
तेव्हा, 'देशप्रवेशपत्र' किंवा 'देशप्रवेशअनुमतिपत्र' हे दोन्ही पर्याय अनुचित ठरावेत.
परंतु, 'व्हिसा/वीज़ा' हा पर्याय सर्वांना समजण्यासारखा असताना आणि बऱ्यापैकी रुळलेला असताना, शिवाय सुटसुटीत असताना, वेगळा पर्याय का शोधावा? त्यापेक्षा सरळसरळ 'व्हिसा' किंवा 'वीज़ा' का म्हणू नये?
तसेही, 'व्हिसा' हे 'वीज़ा'चे (अपभ्रष्ट) मराठीकृत रूप मानता यावे, नाही का?
तळटीपा:
* 'कॉन्सुलेट'करिता हा सरकारी प्रतिशब्द मला फारसा आवडत नाही. याकरिता एखादा चांगला प्रतिशब्द सुचल्यास सांगावा.
** अनेकदा, देशात प्रवेश केल्यानंतर रहिवासाच्या अनुमतीची मुदत संपली असता ती वाढवून घेण्याकरिता आप्रवासन अधिकाऱ्यांकडे आवेदन करता येते. अनेक देशांमध्ये असे आवेदन देशांतर्गत आप्रवासन कार्यालयांकडे करण्याची सुविधा असू शकते.