माझ्या मते एखादा शब्द यशस्वी ठरला की नाही याचा एक चोख निकष म्हणजे तो शब्द आपण बोलताना वापरू शकतो की नाही. (आता प्रचलित शब्द असतानाही त्याऐवजी इंग्रजी शब्द वापरणारे लोक आहेतच, उदा. टाईम काय झाला, इ. पण) येथे आपण स्वतः तो शब्द बोलण्यात वापरतो का? व तो ऐकून आसपासचे लोक आपली टिंगल/टवाळी करतात की करत नाहीत? हे दोन प्रश्न विचारून बघावेत असे मला वाटते.
आतापर्यंत उल्लेख झालेल्या शब्दांचे मी खालीलप्रमाणे वर्गीकरण करतो
१. भाषेत (माझ्या मते) सर्व दृष्टीने अंतर्भूत झालेले शब्द - न्यायवैद्यक, लोकायुक्त, पटकथा, नगरसेवक, महापौर, नगराध्यक्ष, (लघु?)सिंचन (नुसते सिंचन जास्त प्रचलित वाटते, लघुसिंचन प्रचलित आहे की नाही ते मला माहीत नाही), उच्चभ्रू, चहाच्या पेल्यातले वादळ, मातीचे पाय (हे नंदन यांनी दिलेले वाक्प्रचार), संहिता (स्क्रिप्ट या अर्थी),
२. लिखित भाषेत आधीच प्रचारात आलेले शब्द (पण बोलण्यात बहुतेक तेवढेसे नाहीत) -अभियंता, लेखापाल, लिपिक (काहो, कारकूनला पुन्हा प्रतिशब्द कशाला? हे अर्थात भाषाशुद्धीचा पुरस्कार न करणाऱ्याचे मत), चक्रमुद्रित, आरेखन, छायांकित, सत्यप्रत, पारेषण (याचा अर्थ कृपया सांगावा), अभिलेख (म्हणजेही नेमके काय?), पारपत्र, शीतकपाट
३. यशस्वी होण्याची शक्यता असलेले नवे शब्द (हे अजूनही लिखिताच्या बाहेर आलेले दिसत नाहीत) - संगणक, दुवा (मनोगतावरचा यशस्वी), आंतरजाल (की महाजाल? ते काळच ठरवेल), संकेतस्थळ (याचा संकेताशी काय संबंध असा प्रश्न आपला माझ्या मनात येतो)
४. जुने यशस्वी शब्द - रोजगार, हमी, अनुमोदन, ठराव, उपसा, भराव, पाठिंबा. पण वडील/आजोबांच्या कर्तबगारीचे आपण वेगळे कौतुक करावे का? त्यात आपली कॉलर टाईट करण्याजोगे काय आहे? अर्थात हे माझे मत.
जाता-जाताः
अ) ठराव "पास" करणे याला जुन्या मराठीत ठराव पसार करणे असे म्हणायचे, आता पारित करणे असा शब्द वापरात आहे (हा शब्दही वाईट नाही).
ब) कुशाग्र म्हणतात तसे संस्कृतच्या आधारे नवीन बनवले गेलेले शब्द सोडल्यास कितीतरी शब्द जुनेच असतील (पैस हाही ज्ञानेश्वरांचाच आहे), मध्यंतरी कदाचित लुप्त झाले होते, ते पुन्हा नव्याने प्रचारात आले/येत असतील (भावणे हा शब्द माझ्या लहानपणी तरी वापरात नव्हता हे निश्चित) तरी हे चांगलेच आहे. अधिकाधिक शब्द प्रचारात आणून ते सर्वत्र वापरले गेल्यानेच भाषा समृद्ध होईल. मराठीला परिपुष्ट करण्यासाठी हे आवश्यक आहे.
क) पैस म्हणजे स्पेस/अवकाश असे माझे आकलन. पौर्वापर्य म्हणजे अमुक आधी तमुक नंतर असा क्रम असणे वा "क्रमत्व" असा अर्थ. एखाद्या (विशेषतः तांत्रिक) संकल्पनेची चर्चा करताना आपल्याला अचूक अर्थनिर्देश करणारे शब्द लागतात, नसले तर घडवणे अत्यावश्यक/अपरिहार्य होते. हे शब्द तशापैकी असावेत. अशोक रानड्यांच्या एका संगीतविषयक लेखात मेलडी व हार्मनी यांची व्याख्या करताना (आपल्या संगीतातले) पौर्वापर्य, (त्यांच्या संगीतातली) एककालिकता हे शब्द आल्याचे स्मरते.

शेवटी मला शब्द यशस्वी करण्याची एक चांगली युक्ती सुचते - असा शब्द अशा कामासाठी आणावा की तो अपरिहार्यपणे वा झक मारत वापरावाच लागेल.
सरकारी कामात, गावपातळीवर जे शब्द वापरले जातील ते आपोआप भाषेचा भाग बनतील, बनतात असे आता मला वाटू लागले आहे, उदा. उपसा, ठिबक सिंचन, पाझर तलाव, आमदार, खासदार, नगरसेवक (माझ्या आठवणीप्रमाणे याला पूर्वी नगरपिता म्हणत असत, मग बहुधा लाजून शब्द बदलला). त्या परिस्थितीत अशा शब्दांना पर्यायच उरत नाही व आपसुक ते यशस्वी होतात.
आपण शहरी व मध्यमवर्गीय लोक फार "हरामी" वा नॉनकमिटेड असतो, संगणक सारखे शब्द असतानाही काँप्यूटर/पीसी म्हणायचे सोडत नाही.

मित्रहो, या चर्चेत भाग घेत आहात त्याबदल आभार तर मानतोच, पण विनंतीही करतो की आपल्या बोलीत नवनवीन शब्द आग्रहाने वापरावेत, म्हणजे त्यातले १०-१५% तरी शब्द पारितोषिकपात्र ठरतील. कोणते ते आपल्या हातात नाही, नसो बापडे, पण भाषेला खांदा देण्याची वेळ येण्याआधी जमेल तसा हातभार लावूया.
(भाषाभाऊ)
दिगम्भा