मी स्वत:ला अश्रद्ध मानतो (हे एवढ्यासाठी नमूद करतो की खाली मांडलेल्या विचारांची पार्श्वभूमी कळावी) पण एका अर्थाने माझी श्रद्धेवर श्रद्धा आहे.
श्रद्धा: माणसाची स्वत:ची विचारशक्ती मर्यादित असते पण बहुतेक वेळा त्याला याची जाणीव नसते. प्रत्येकजण स्वत:ला शहाणा समजतो. तरीही एखाद्या प्रसंगी किंवा एखाद्या प्रतिकूल काळात त्याला कितीही विचार केला तरी काय करावे हा निर्णय घेता येत नाही. अशा वेळी कोणीतरी त्याच्यापेक्षा मोठा/शहाणा/ज्ञानी माणूस (समजा, गुरू) सांगतो की असे असे कर. तसे का करावे हे कळत नसताही हा माणूस तसे करतो - आपण अज्ञानी आहोत, गुरूला आपल्यापेक्षा जास्त कळते व तो आपले चांगले व्हावे या हेतूने सांगतो आहे या विश्वासाने. याला मी श्रद्धा म्हणतो.
ती त्या प्रसंगी आवश्यकही असू शकते.
उदा. आपण पोहायला शिकतो आहोत, सायकल चालवायला शिकतो आहोत, वडील सांगतात मार उडी (किंवा जा पुढे) काही होणार नाही. हे आपल्या (त्या अवस्थेतल्या) बुद्धीला काही केले तरी न पटण्याजोगे असते तरी केवळ वडिलांवरच्या विश्वासामुळे आपण ते करतो. केवळ या "लीप ऑफ़ फ़ेथ" मुळे आपल्याला पोहायला येऊ लागते. तिच्याअभावी आपण आधीच्या अवस्थेतच राहिलो असतो.
आपण वयाने वाढतो तसा आपल्या बौद्धिक लहानपणाची जाणीव कमीकमी होत जाते. मग श्रद्धा ठेवणे अधिकाधिक कठीण होते. म्हणून मोठ्या वयात पोहायला शिकणे किंवा इतरही नव्या गोष्टी शिकणे कित्येकदा कठीण/अशक्यप्राय होते.
हीच गोष्ट जीवन जगतानाही होते. नास्तिकपणा (किंवा श्रद्धेशिवाय जगणे) हे मोठे पुरुषार्थाचे काम आहे, ते सर्वांना कसे जमणार? सामान्य माणसाला कुठेतरी श्रद्धा असेल तर तिची जीवन जगण्यासाठी मोठी मदत होते, तिचा मोठा आधार मिळतो.
अशी जीवनाला चांगल्या दिशेने नेणारी श्रद्धा ही माणसाला कित्येकदा अतुलनीय बळ देते, यशस्वी करते, असे मला वाटते.
अश्रद्धाला हा आधार उपलब्ध नसतो आणि तितक्या प्रमाणात तो अवघड प्रसंगी कमकुवत ठरू शकतो, व्यवहारात अयशस्वी होऊ शकतो.
श्रद्धा-अंधश्रद्धा: शास्त्रीय दृष्टिकोनाप्रमाणे एखादे तत्त्व प्रयोगाने (किंवा तर्काने) सिद्ध किंवा असिद्ध करता येऊ शकते. असे असताही, प्रयोगाच्या (किंवा तर्काच्या) प्रतिकूल निष्कर्षाकडे दुर्लक्ष करून, त्याचा एका प्रकारे उपहास करून, आपल्याच विश्वासाला चिकटून बसणे याला मी अंधश्रद्धा म्हणेन. अंधश्रद्धा ही माणसाच्या प्रगतीच्या उत्कर्षाच्या आड येते असे मला वाटते.
श्रद्धा व अंधश्रद्धा यातील फरक ओळखणे हे सोपे किंवा कठीण यापैकी काहीही असू शकते. कितीही न पटण्याजोगी वाटली तरी ती एखाद्याच्या जीवनाचा आधार असू शकते. ती नसेल तर त्याचे जीवन उद्ध्वस्तही होऊ शकते.
म्हणून कोणाच्याही श्रद्धेविषयी अनादर व्यक्त करू मये, तिचा उपहास करू नये, असे मला वाटते.
आमची पिढी बऱ्याच प्रमाणात अश्रद्ध होती किंवा झाली, ती त्या काळातली बौद्धिक फ़्याशनही होती. आताच्या काळात तरुण लोक अधिक श्रद्धाळू दिसतात, ही या काळाची फ़्याशन असावी. या पलीकडे कोणत्याही पर्यायात काही अंतिम सत्य किंवा लॉजिक आहे असा अर्थ मी काढू शकत नाही.
स्वत:च्या बौद्धिक कुवतीबद्दलचा अभिमान जेवढा जास्त किवा (वयोपरत्वे किंवा प्रगल्भतेनुसार) कमी असेल त्याप्रमाणात अश्रद्धा/श्रद्धा/अंधश्रद्धा याबाबतची माणसाची मते जास्त किंवा कमी तीव्र असणार/असतील/असावीत असे मला वाटते.
पण शेवटी याबद्दलचे मत किंवा वर्तणूक कशी असावी हा प्रत्येकाचा वैयक्तिक मामला आहे एवढ्याच निष्कर्षाला मी पोचलो आहे.