महेशराव, आपला विद्वत्तापूर्ण प्रतिसाद म्हणजे आमच्यासारख्या वृत्तप्रेमींसाठी मेजवानीच होती.

गझलांमधे वापरण्यात येणारी वृत्ते ... लय ताल किंवा ठेका ... लघुगुरुक्रम पुनरावर्ती ... सहज आकलनसुलभ गेयता ... अन्वय समजून घ्यायला तुलनेने कमी श्रम

फार छान निरीक्षण. आम्ही आपल्याशी सहमत आहोत.
आनंदकंदात तारापराधिकागा म्हणजेच गागालगालगागा एवढी सात अक्षरे घेऊन ग़ज़ला लिहिल्या ज़ातात. त्यात पुनरावृत्ती नसते आणि तरी ते कानाला खटकत नाही असे वाटते. उदा०
लाज़ून चूर झाली
हलकेच दूर झाली
- प्रसाद मोकाशी
परकेपणा गळाला
मग प्रीत शूर झाली
- प्रवासी इत्यादी.
अर्थात ह्यातही गागालगालगागा एवढी पुनरावृत्ती होतच आहे. पण ती गागागा ललगालगालललगा गागालगागालगा ह्या शार्दूलविक्रीडितात आहेच की!

'आहेच की' वरून आठवले. हा शब्दप्रयोग आपण आमच्या सुनीताला दिलेल्या प्रतिसादात १३ते१६ ह्या ज़ागी केला होता. तो कानात असल्यानेच कदाचित आम्हाला 'ते वृंदावन आणि ती तुळसही, आहेच की अंगणी' सुचले असावे असे कृतज्ञतापूर्वक नमूद करावेसे वाटते.

शार्दूलविक्रीडित त्यामानाने अधिक ओबडधोबड (?) आहे. ते गद्याच्या अधिक जवळ जाणारे आहे (असे मला वाटते ... माझे ते सर्वात आवडीचे वृत्त आहे)

ओबडधोबड हा शब्द तितकासा पटला नाही हो! गद्याच्या ज़वळ मान्य पण ग़ज़लेत सहज़ बोलल्यासारखे लिहिणेच अपेक्षित आहे! हे आमच्याही आवडीचे वृत्त आहे.

शार्दूलविक्रीडितातल्या लघुगुरु पुनरावर्तनांची, यमकांची, यतींची आणि लयीची मजा यायला किमान चार ओळी कडव्यात असाव्या लागतात असे वाटते. (कदाचित अशाच रचना बाहुल्याने वाचल्याने तसा पक्षपात होत असावा.)

आम्हालाही चार ओळींची अनुपस्थिती ज़ाणवली. मात्र सुनीतात शेवटच्या दोन ओळी दुकट्याच येतात, तसा शेर वाचता येईल का? सुनीतात कथानक बारा ओळींत फुललेले असते आणि शेवटच्या दोन ओळींत त्याचा उत्कट समारोप होतो. शेरात कथानक पहिल्या ओळीत फुलते आणि दुसऱ्या ओळीत त्याचा उत्कट समारोप होतो हा फरक ज़ाणवला.

त्यामुळे शार्दूलविक्रीडितात रुबाई सारखी रचना वापरून अन्योक्ती सारखे काव्य लिहिता येईल असे वाटते.

हो. ही कल्पना खूप आवडली.

(... अर्थात तुम्ही सातत्याने शार्दूलविक्रीडितात उत्तम गझला करत गेल्यास त्याचाही काही काळाने पायंडा पडेलच!)

हो. ह्या वृत्तात अधिक ग़ज़ललेखन झाले तर ते श्रोत्यांच्या कानवळणी पडेल असे वाटते.

वृत्तात आणि व्याकरणात बसावे म्हणून 'बोले ती'

दोन लघूंतील दुसऱ्या अक्षरावर आघात असतो तिथे त्याचा गुरू घ्यायची इतकी सवय झाली आहे की इथे 'म्हट्'चा गुरू घेतला गेला ते आमच्या लक्षातही आले नाही! ते लक्षात आणून दिल्याबद्दल अदितीताई व महेशरावांचे आभार.

एकंदरीत ह्या चर्चेने खूप आनंद झाला.

आपला
(आनंदित) प्रवासी