एका चर्चेत यावर ऊहापोह झालेला आहे. त्या चर्चेतला श/ष संबंधीचा भाग दुवा क्र. १ येथे वाचावा.

त्या चर्चेतला माझा हा प्रतिसाद संपादित करून येथे उतरवला आहे.

==========

मला पूर्वी नेमकेपणे हे (श/ष) उच्चार कसे करावे हे नीट येत नव्हते. मी प्रयत्नपूर्वक असे निर्दोष उच्चार ऐकून (उदा.  सुधीर फडके आणि चारुशीला पटवर्धन (दूरदर्शनवरच्या वृत्तनिवेदिका) त्याप्रमाणे सवय लावण्याचा प्रयत्न केला. सुरवातीला त्यांच्यासारखे सफाईने जमत नसे; पण नंतर बऱ्यापैकी जमू लागले.

श आणि ष मधला फरक स्पष्ट करण्यासाठी त्याला ट लावून जोडाक्षर बनवून उच्चार करून फरक पाहावा. (हे मी एक दोघांना सांगून शिकवून पाहिलेले आहे. )

श म्हणताना जिभेचा वरचा पृष्ठभाग टाळ्याच्या वरच्या पृष्ठभागाशी मिळताजुळता होऊन मधल्या किंचित जागेतून हवा सोडली जाते.

ट म्हणताना जिभेच्या पुढच्या टोकाच्या खालच्या पृष्ठभागाने वरच्या हिरडीतील पुढच्या भागाशी छेडून उच्चार केला जातो. (म्हणजे जिभेचे पुढचे टोक क्षणभर वळकटीसारखे किंचित गुंडाळले जाते. )

आता अशा श नंतर असा ट लगेच उच्चारणे अशक्य आहे. (जीभ श म्हणताना जवळजवळ टाळ्याला संपूर्ण चिकटलेली असताना तिची एकदम वळकटी करणे अशक्य आहे) त्यामुळे जिभेची अवस्था ह्या श आणि ट मधली काहीशी पुढचा ट म्हणण्यासाठी सोयीस्कर अशी होते. त्यासाठी जीभ थोडी खोलगट होऊन पुढचे टोक आत वळायच्या तयारीत असल्यासारखे होते. अशा अवस्थेत होणारा उच्चार हा 'ष' होतो. (घाईघाईत कधी कधी जिभेच्या अश्या अवस्थेत तोंडातून शीळ बाहेर पडलेली तुम्हाला जाणवली असेल. )

त्यामुळेच कदाचित मराठीत (आणि संस्कृतात? ) श्ट असा उच्चार अशक्य आहे तो ष्ट असाच करायला लागतो. (असा प्रयत्न जास्तीत जास्त श्त श्त्य श्च किंवा श्च्य इथपर्यंत पोहोचतो) ष म्हटले तरच पुढे जुळणारा ट खणखणीत म्हणता येतो.

इंग्रजीतला टी (T) चा उच्चार करताना जिभेचे पुढचे टोक आत वळत नाही आणि उच्चार होतेवेळी जिभेचा वरच्या पृष्ठभागाची कड टाळ्याच्या कडेशी मिळते आणि काहीसा आपल्या ट आणि त च्या मधला उच्चार होतो. अशा टी च्या मागे श उच्चारता येणे सोपे आहे.

अर्थात हा सर्व माझा कल्पनाविलास आहे. त्याला कोठल्या संदर्भग्रंथाचा आधार असेलच असे नाही.

चू. भू. द्या. घ्या.

=======