"सह्याद्रीच्या तळी शोभते हिरवे तळकोकण,
राष्ट्रदेवीचे निसर्गनिर्मित केवळ नंदनवन"

कवी माधव यांच्या कवितेतील नंदनवनात वसलेले एक नितांत सुंदर ठिकाण म्हणजेच गणपतीपुळे! कोकण किनारपट्टीवरील डोंगराच्या पायथ्याशी असलेले जागृत व स्वयंभू श्री गणेश मंदिर. कोकणातील ३००-४०० वर्षाची परंपरा असलेले महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र. भारतातील अष्टद्वारदेवतांपैकी हि पश्चिमद्वार देवता. समोर क्षितीजापर्यंत पसरलेला निळाशार समुद्र, पांढरी शुभ्र वाळू, सभोवतीचा हिरवा निसर्ग आणि त्यावर कळस म्हणजे गुलाबी रंगातील सुंदर गणेश मंदिर. अशी रंगांची मुक्तहस्ते उधळण असलेला हा परिसर मला नेहमीच आकर्षित करत असे आणि त्याचबरोबर मला आणखी एक गोष्ट खुणावत असे ती म्हणजे "प्राचीन कोकण-५०० वर्षापूर्वीचे कोकण" अशी जाहिरात असलेला एक बोर्ड. त्यामुळे ह्या वेळेच्या  गणपतीपुळ्याच्या भेटीत प्राचीन कोकण करायचे असे ठरविले आणि तसा योग लवकरच जुळून आला.

गणपतीपुळे देवस्थानापासून केवळ १ किमी अंतरावर कोकण टुरीझम डेव्हलपमेंट आणि रीसर्च सेंटर यांचा ३ एकर परिसरात उभारलेला प्राचीन कोकण हा प्रकल्प आहे. "पर्यटनातून रोजगार निर्मिती" हा विषय घेऊन काही महाविद्यालयीन तरूण तरुणी येथे काम करीत आहेत. ५०० वर्षापूर्वीचे कोकण, तेथील जीवनपद्धती, रोजगार, संस्कृती यांची हुबेहुब प्रतिकृती येथे उभारण्यात आल्या आहेत. मुख्य प्रवेशद्वारातून आपण आत जाताच संस्थेच्या मार्गदर्शकाकडून कोकम सरबत किंवा गुळपाणी देऊन आपले स्वागत होते. प्रत्येकी १५ रुपये इतके नाममात्र शुल्क देऊन आपण गाव पहायला सज्ज होतो.

गावात प्रवेश करण्यापूर्वी आपल्याला एक गुहा लागते. हि गुहा म्हणजे काळाचे प्रतिक असून आपण वर्तमानकाळातून भुतकाळात प्रवेश करतो. प्रकल्पाची संपूर्ण माहिती देण्याकरीता संस्थेचे मार्गदर्शक आपल्या सोबत असतात. गावात आपल्याला प्रथम दिसते ती "नक्षत्र बाग". आपली संस्कृती निसर्गातून फुलली आहे. आपल्या पुर्वजांनी विविध वनस्पती, प्राणी यांना देवत्व बहाल करून त्यांच्याविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली आहे. पूर्वी प्रत्येक गावात एक राखीव जंगल असे त्याला देवराई म्हणत. विविध धार्मिक ग्रंथाचा आधार घेऊन हि नक्षत्र बाग तयार केली आहे. प्रत्येकाच्या जन्म नक्षत्रानुसार एक वृक्ष "आराध्यवृक्ष" मानला जातो. त्याचे पुजन केल्यास त्या व्यक्तीला आरोग्य, सौख्य लाभते असे मानले जाते. नक्षत्र बागेतून आपआपल्या राशींचे आराध्यवृक्ष पाहत आपण गावात प्रवेश करतो.

गावात प्रवेश केल्यावर आपल्याला दिसते ते "वाघजाई" या ग्रामदेवतेचे मंदिर. वाघजाई देवीबद्दल माहिती देतान सांगीतले कि, ज्या निसर्गात वाघ असतो तो निसर्ग समृद्ध मानला जातो. पूर्वीचा कोकण असाच समृद्ध होता. आपल्या पुर्वजांनी निसर्गाला देवत्व बहाल केल्याने ग्रामदेवतेचे नावही निसर्गाशी संबंधित आहे. ग्रामदेवतेचे मंदिराजवळच कोकणचे जनक श्री परशुराम यांची प्रतिकृती आहे. ग्रामदेवतेचे दर्शन घेऊन आपण गावात फेरफटका मारण्यासाठी निघतो. पूर्वीच्या बारा बलुतेदार पद्धतीवर आधारलेल्या या गावात आपल्याला प्रथम भेटतो तो एक बलुतेदार - नाभिक. या नाभिकाबद्दल लोकसाहित्यातील एक मजेशीर वर्णन आम्हाला सांगीतले ते असे कि गावातली प्रत्येक गोष्ट हि नाभिकाला माहित असते आणि नाभिकाला माहित असलेली प्रत्येक गोष्ट हि गावभर होते तेव्हा  तुम्ही गाव बघायला आला हि गोष्ट ज्याअर्थी नाभिकाला समजली त्याअर्थी ती सगळ्या गावाला समजेल.

प्रथेप्रमाणे सर्वांत आधी आपण जातो ते खोताच्या घरात. अंगणातच सुपारी कातरत बसलेले खोत आपल्याला दिसतात. माजघरात खोताची बायको उभी आहे. कोकणी स्त्रिया शूर व सुंदर होत्या पन त्यांना स्वातंत्र्य नव्हते. माजघराचा उंबरठा हि त्यांच्या साठी मर्यादा होती. पडवीत खोतांची दोन मुले परंपरागत खेळ सोंगट्या खेळत आहेत. खोताच्या घराची हुबेहुब प्रतिकृती येथे उभारण्यात आली आहे. खोताच्या घरातून आपण जातो ते एका शेतकऱ्याच्या घराकडे. पूर्वी बारा बलुतेदार, राजे यांना धान्य पुरवण्याचे काम शेतकरी करायचा. शेतकऱ्याच्या घराशेजारीच गोठा आहे. त्याची सर्व अवजारे जसे, नांगर, इरलं, मासे पकडायची खोयणी, कणगी आपल्याला येथे पहायला मिळतात.

अशा प्रकारे गावात फेरफटका मारताना आपल्याला एक एक बलुतेदार भेटत जातो. गणपती सणाला लाल मातीचे गणपती, मातीची भांडी बनविणारा कुंभार, सावंतवाडीची प्रसिद्ध लाकडी खेळणी बनविणारा सुतार, पाण्यात जाळे टाकून मासे पकडणारा कोळी व त्याची बायको, तेलाच्या घाण्यावरून तेल काढणारा तेली, चर्मकार यांच्या घरांना भेट देत देत आपण पोहचतो ते पाणवठयावर. उंचावरून पडणारे पाणी, मातीचा बांध, पाणी भरणाऱ्या कोकणी स्त्रिया हा सर्व देखावा सुंदर आहे. गावात सर्वात जो उंच पाणवठा असे तेथे बंधारे बांधून ते पाणी प्रत्येक घराकडे नेले जाते. ग्रामदेवतेनंतर पाणवठा हे एकमेव असे ठिकाण कि जेथे सगळेजण एकत्र येत असे.

प्रत्येक समाजाची स्वतःची अशी खाद्यसंस्कृती असते. कोकणी खाद्यसंस्कृती चवीष्ट आहे. कोकणात येऊन मासे, उकडीचे मोदक, सोलकडी, भाजणीचे वडे न खाणे म्हणजेच कोकण न अनुभवण्यासारखे आहे. कोकणी माणसांच्या याच संस्कृतीची ओळख करून देणाऱ्या वस्तू तांदुळ काढण्याचे घिरटं, जातं, कोकणी कूकर म्हणजेच मोदकपात्र, परात येथे पाहवयास मिळतात.

यानंतर आपण पोहचतो ते सगळ्यात उंच भागात. येथे ३० ते ३५ फुट उंच मचाण बांधलेला आहे. त्यावरून आजुबाजुचे विहंगम दृष्य दिसते. निळाशार समुद्र, गावातील नारळीपोफळीच्या बागा, खारफुटीचे जंगल खुपच नयनरम्य दिसते. येथून जवळच जयगड किल्ल्यावर जाणाऱ्या भुयारी मार्गाची प्रतिकृती आहे. संपूर्ण अंधार असलेल्या या गुहेत फेरफटका मारताना आपल्याला जी "व्यक्ती" भेटते हे मी सांगण्यापेक्षा तेथे जाऊन पाहण्यातच खरी मजा आहे.

कोकणात आढळणाऱ्या निरनिराळ्या जातींच्या सापांचे व कोकणातील महत्त्वाच्या पर्यटनस्थळाच्या छायाचित्रांचे प्रदर्शन आपणास बघावयास मिळते. गावात फेरफटका मारून तुम्ही दमलात आणि भुक लागली असेल तर इथले "आतिथ्य" रेस्टॉरंट तुमच्या स्वागताला तयार आहे. खास कोकणी पदार्थ म्हणजेच भाजणीचे गरमागरम थालिपीठ, उकडीचे मोदक, फणसाचे सांजण, कोकम/आवळा सरबत यावर यथेच्छ ताव मारता येतो. जर तुम्हाला येथे काही खरेदी करावयाची असेल तर कोकण टुरीझमच्या हस्तकला केंद्रात अनेक गोष्टी आपणास पहायला आणि खरेदी करायला मिळतात. या संस्थेने केवळ ५०० वर्षापूर्वीच्या कोकणसंस्कृतीचे दर्शन देणारे केवळ खेडेच नाही उभारले तर कोकणातील उत्पादनांना बाजारपेठ देण्याचा प्रयत्नही चालवीला आहे.

अशा या प्राचीन कोकणीसंस्कृतीचे दर्शन घेत आपण गावच्या वेशीपर्यंत पोहचतो. गावच्या वेशीवर शेंदुर फासून देव ठेवला आहे आणि हाच देव गावचा राखणदार मानला जातो. कोकणी माणसे फार श्रद्धाळू आहेत ती जेव्हा गावच्या बाहेर जातात तेव्हा या राखणदाराला नमस्कार करून जातात. या सर्व सफरीमध्ये आपणही या खेड्याचा एक भाग होऊन जातो आणि आपल्या नकळतच आपण या देवाला नमस्कार करून या गावाचा निरोप घेतो.

जायचे कसेः
१. मुंबई - गोवा महामार्गावर रत्नागिरीला येण्यापूर्वी १५ किमी वर निवळी येथे गणपतीपुळयाकडे जाणाऱ्या रस्त्याचा फाटा फुटतो तेथून सुमारे ३५ किमी अंतरावर गणपतीपुळे आणि गणपतीपुळयाहून १ किमी अंतरावर आहे प्राचीन कोकण.
मुंबई - रत्नागिरी हे अंतर ३७५ किमी

२. रत्नागिरीहून हातखंबामार्गे गणपतीपुळे हे अंतर ४८ किमी असून नेवरे मार्गे हेच अंतर फक्त २९ किमी एवढेच आहे. गणपतीपुळयाहून १ किमी अंतरावर आहे प्राचीन कोकण.

- योगेश जगताप