गोप्या माझा लांबलांबचा भाऊ. तसं त्यानी केलेल्या भानगडी पाहिल्या तर त्याच्याबरोबर कुठलं नातं असल्याचं सांगायला कोणी धजेल असं वाटत नाही. मुंबईच्या एका वस्तीत राहायचा. त्याचे वडील सरकारी नोकरीत. ओव्हरटाईम वगैरे करून घर चालवायला पुरतील इतके पैसे ते घरी आणीत. त्यासाठी सकाळी लवकर जाऊन रात्री उशीरा घरी येत. आई घर सांभाळायची. केव्हाही विचारलं तर तब्बेत बरी नाही ही तिची कुरकुर असायची.
गोप्याच्या जन्मवेळेप्रमाणे त्याचं नाव गोपाळ येत होतं. पण नुसतं गोपाळ हे नाव त्याला लाभणार नाही, त्याला काहीतरी जोडा असं गुरुजीनी सांगितलं म्हणून त्याचं नाव वेणूगोपाळ ठेवलं. या नावानी सोडाच पण आयुष्यात त्याला नुसतं गोपाळ म्हणूनही कोणी हाक मारलं नाही. सर्वजण त्याला गोप्या म्हणूनच हाक मारायचे. आयुष्यात पुढे त्यानी जी लाइन पकडली त्यात हे नाव फिट बसलं.
गोप्याचं बालपण सर्वसाधारण मध्यमवर्गीय खाऊनपिऊन सुखी कुटुंबातल्या मुलासारखंच गेलं. हलाखीची परिस्थिति, अन्याय, वगैरे गोष्टी त्यात नव्हत्या. उलट हॉटेलमध्ये जाऊन खायला त्याला त्याची आईच पैसे द्यायची. सतत तब्बेतीची तक्रार असल्यानी जेमतेम दोन वेळचा स्वैपाक तिच्याकडून व्हायचा. एरवी हॉटेल!
योग्य वयात गोप्याला शाळेत घातला. बहुतेक मुलांसारखी त्यालाही शाळा आवडत नव्हती. त्यात भर म्हणून घरी शाळा, अभ्यास, यासाठी मागे लागायला वडलांना वेळ नव्हता नि आईला त्राण नव्हतं. नापास होणं अशक्य होतं तोपर्यंत गोप्या पास होत गेला. पण नंतर एकेका यत्तेत दोनदोन वर्षं. पुंडगिरी मात्र दरवर्षी न चुकता वाढत होती. सातवीत तिसऱ्यांदा नापास झाला तेव्हा शाळेनी त्याला दाखला दिला. त्याच्या मागचं शाळेचं लचांड सुटलं. त्याच्या उनाडक्या फुलटाइम झाल्या.
वस्तीत त्यांच्यासारखेच खणा-दीडखणाच्या जागेत राहणारे इतर लोक लाखांनी कमवीत होते. त्यातल्याच काहींबरोबर गोप्यानी नुसत्या चहापाण्यावर स्वखुशीनी उमेदवारी केली. आपणही धंदा करावा नि पैसा कमवावा असं त्याला वाटायला लागलं. भांडवलासाठी वडलांकडे पैसे मागितले. नोकरीतला मध्यमवर्गीय माणूस गोप्यासारख्या मुलाच्या धंद्यावर पैसे लावणं शक्यच नव्हतं. 'हवी तर नोकरी कर' वडील म्हणाले नि नुसतं बोलून थांबले नाहीत तर एका कंपनीत त्याला शिपाई म्हणून लावूनही दिलं. बाहेरचं काम. या ऑफिसातून त्या ऑफिसात टपालाची ने-आण करायची. पहिला पगार मिळाला तेव्हा गोप्या हुरळून गेला. त्यानी आईला साडी, वडलांना शर्टाचं कापड, आणलं. सर्वाना बाहेर जेवायला नि पिक्चरला घेऊन गेला. वाया चाललेला पोर लाइनवर आला म्हणून आईवडलांना हायसं वाटलं.
पुढे एक दिवस गोप्याचे वडील आमच्याकडे आले. त्याच्या लग्नाची निमंत्रण पत्रिका घेऊन. 'काय? गोप्याचं लग्न? ' आमच्या आईनी त्याना आश्चर्यानी विचारलं. 'का? गोप्याचं लग्न काय होऊ शकत नाही?' ते काहीशा नाराजीनी व रागानी म्हणाले. आपल्या मुलाच्या लग्न करण्याच्या योग्यतेबद्दल शंका घेतलेली कोणत्याच आईबापांना आवडत नसावी. 'तसं नाही हो. नुकताच नोकरीला लागलाय म्हणून म्हंटलं', आईनी सारवासारव केली.
लग्नानंतर बरेच दिवस गोप्याची काहीच बातमी नव्हती. 'नो न्यूज इज अ गुड न्यूज' म्हणून सर्व काही सुरळीत चाललं असणार अशी आम्ही समजूत करून घेतली. मग एक दिवस कळलं गोप्याचा घटस्फोट झाला. मी गोप्याच्या घरी गेलो. 'अरे, तिला डोकं जरा कमी होतं', गोप्याची आई म्हणाली. तिला मतिमंद हा शब्द माहीत नसावा. गोप्याच्या बायकोला साडी नेसायला तासतास लागायचा म्हणे. दोन माणसांचा चहा ठेवायला सांगितला तर १५-२० कप चहा ठेवायची. बोललं, रागावलं तर नुसती हसत सुटायची. गोप्याची नोकरीही सुटली होती नि तो घरीच बसून होता. याचा फायदा त्याच्या सासऱ्यानी घेतला. आपल्यावर फसवणुकीची केस होऊ नये म्हणून त्यानीच जावयाला नोकरी धंदा नाही, मुलीच्या सासरच्यानी आपली फसवणूक केली, म्हणून मुलीला घटस्फोट मिळावा अशी कोर्टात केस केली. केस उभी राह्यल्यावर कोर्टानी गोप्याच्या बायकोला विचारलं, 'तुला याच्याबरोबर राहायचंय का? ' तर पठ्ठी हो म्हणाली. शेवटी कसंबसं गोप्याच्या घरच्यानी नि सासरच्यांनी संगनमत करून कोर्टाकडून घटस्फोट मिळवला. गोप्या काहीच कमवीत नसल्यामुळे मुलीसाठी केलेली पोटगीची मागणी कोर्टानी फेटाळून लावली.
गोप्या मग आपल्या जुन्या मंडळींना जाऊन मिळाला. त्यांनी त्याला आपल्या कामात ओढलं. नुसत्याच चहापाण्यावर केलेली उमेदवारी कामाला आली. त्याला जोखमीची कामं मिळायला लागली तसा मिळणारा मोबदलाही वाढला. आधीच वेळीअवेळी घरी येणारा गोप्या दिवसदिवस घराबाहेर राहायला लागला. त्याचं पोलीस रेकॉर्डही तयार झालं. मधूनमधून तो आत जायचा. कधी स्वतःच्या भानगडीपायी तर कधी दुसऱ्या कोणासाठी. दुसऱ्यासाठी गेला तर त्याचे त्याला पैसे मिळायचे असे माझ्या कानावर आले. तो वसुलीची कामंही करायचा. त्यात तो अत्यंत भरवशाचा म्हणून प्रसिद्ध होता. पोलीस रेकॉर्ड असल्याचं त्याच्या चेहऱ्यावर दिसायचं की काय कुणास ठाऊक पण मार्केटमध्ये लोक त्याला वचकून असायचे नि वसुली व्यवस्थित व्हायची. तीच परिस्थिती घरात. घरी यायचा तो टाइट होऊनच. तो घरी आला की सगळ्यानाच एक प्रकारचं टेन्शन यायचं. त्याला काही विचारण्याचं धाडस कोणालाच होत नसे. जर काही बोलणं निघालंच तर वडलांचा उद्धार व्हायचा. आल्यागेल्यानी काही सांगायचा प्रयत्न केला तर त्यालाही सोडायचा नाही. मी त्याच्या कधी वाटेला गेलो नाही म्हणून बचावलो. आईवडलांना जगणं नकोसं करून टाकलं होतं त्यानी. पण त्याला घरातून चालता हो म्हणून सांगण्याची त्यांची हिंमत झाली नाही. या सर्व प्रकारामुळे माझंही त्याच्या घरी जाणं बंदच झालं.
मात्र एक दिवस गोप्या भयंकर आजारी असल्याचं नि त्याला हॉस्पिटलमध्ये ठेवल्याचं कळलं म्हणून त्याच्या घरी गेलो. त्याची लिव्हर बर्स्ट झाली होती नि त्याला एडस झाला होता म्हणून फॅमिली डॉक्टरनी त्याला ताबडतोब हॉस्पिटलमध्ये भरती करायला सांगितलं नि मास्क घातल्याशिवाय कोणीही त्याच्याजवळ जायचं नाही म्हणून बजावलं. त्याच्या धाकट्या भावानी कुठूनतरी मास्क पैदा केले. गोप्याची आई जितकं त्याच्याजवळ राहता येईल तितकं राहात होती.
फार वेळ न काढता गोप्या गेला. हॉस्पिटलच्या डॉक्टरनी सर्वांना दूर राहायला सांगितलं. मास्कधारी डॉक्टरानी पोस्ट मार्टेम केलं. गोप्याच्या शरीरावर व अवतीभवती जंतुनाशकांचा मारा केला. पॉलीथीन बॅगमध्ये बांधून त्याची बॉडी आमच्या ताब्यात दिली नि घरी नेऊ नका थेट विद्युतदाहिनीत घेऊन जा म्हणून सांगितलं.
गोप्याच्या तेराव्याचं जेवण आटपून आम्ही बसलो होतो. त्याची जी वाताहात झाली त्याचं जो तो आपापल्या मतीनी विश्लेषण करीत होता. कोणी वस्तीला दोष देत होतं, कोणी नशीबाला, कोणी ग्रहताऱ्याना तर कोणी त्याच्या लग्नाला. नावात बदल सुचवणारा भटजीही त्यातून सुटला नाही.
मी जायला निघालो. जाण्यापूर्वी गोप्याच्या आईचा निरोप घ्यायला तिच्याजवळ बसलो. गोप्याच्या अखेरच्या दिवसात तीच त्याच्या ज्यास्त जवळ असायची. मला पाहून रडवेल्या आवाजात म्हणाली, 'त्याला सगळं कळत होतं रे. मला म्हणाला सुद्धा यापुढे तुला माझा त्रास होणार नाही म्हणून'.