सकाळी बरोबर आठ वाजता कंपनीची गाडी घेऊन ड्रायव्हर आला. मीटिंग साडेअकराची असली तरी अडीचएक तासांचा रस्ता होता. मुख्य म्हणजे खात्याच्या साहेबांना बरोबर घ्यायचं होतं वाटेत. नैसर्गिक मूलस्त्रोत व प्रदूषण खाते, केंद्र सरकार. नवीनच निघालेलं खातं. याच साहेबांचा आणि खात्याचा, त्यातही त्यातल्या प्रदूषण नियंत्रण आणि उच्चाटन समितीचा अनेक सहकारी कारखान्यांनी चांगलाच धसका घेतला होता. प्रदूषण नियंत्रण व्यवस्था जर बसवलेली नसेल, तर उत्पादन बंद करण्याचे आदेश. एकच बरं म्हणजे ही यंत्रणा बसवून सुरू केली, तर लगेच तीस टक्के रक्कम सबसिडीच्या रुपात परत. वर तीच यंत्रणा कारखान्यातलं इंधन म्हणा, वीज म्हणा, म्हणजे एकूण कारखान्यातली उर्जेची गरज चाळीस टक्क्यांपर्यंत भागवू शकायची.
याच यंत्रणांचं परदेशी सहाय्यानं उत्पादन करणाऱ्या कंपनीत सदरहू तरुण तांत्रिक व्यवस्थापक म्हणून काम पाहात असलेला. बघता बघता आयसीएस कॉलनीला लागून असलेलं साहेबांचं घर आलंसुद्धा. त्यानं पाटीकडं निरखून पाहिलं. श्री. अमुक अमुक, मुख्य नियंत्रक, मूलस्त्रोत प्रदूषण नियंत्रण समिती. खाली आयएएस हेही आवर्जून लिहिलेलं. तरुणानं बेल वाजवली.
"सर... उशीर नाही ना झाला? "
"नाही, नाही. मी तयार होऊन तुमचीच वाट बघत होतो. चहा घेणार? "
"न.. नको सर. वेळेत निघतोच आहोत, तर वाटेतच थांबू कुठे तरी. "
"ठीक, ठीक. लवकर पोचलो तर निघताही लवकर येईल. चला. "
कार पुढे निघाली. सदरहू तरुण आता साहेबांबरोबर कारमध्ये मागे. साहेब एकूणच आयएएस श्रेणी. व्यायामानं फिट ठेवलेलं शरीर, सोनेरी चष्मा, चांगले कपडे, हलकं सेंट वगैरे प्रघाताप्रमाणे. कार वेग घेते.   
"आपण कधीपासून आहात या कंपनीत? " साहेबांची अचानक विचारणा.
"सर... वर्ष होईल आता. नुकताच कंफर्म झालो. "
"उत्तम, उत्तम. फॅकल्टी कुठली? मेकॅनिकल इंजिनीअरिंग? "
"नाही सर, एन्व्हायरमेंटल इंजिनीअरिंग. आपल्याच युनिव्हर्सिटीतून"
"आय सी. तुमचं... फ्रेंच कोलॅबरेशन, नाही का? "
"सर... फिनीश- फिनलँडची कंपनी. ते लोक या सगळ्या यंत्रणा बनवण्यात फार आघाडीवर आहेत. "
"हो... हो... त्या डेलीगेशनलाही भेटलो होतो मी. आत्ता आठवलं. " बारीक शांतता.
तरुणाची थोडी भीडही चेपलेली. "तुम्ही सर, याच मिनिस्ट्रीत आधीपासून की...? "
साहेबांनी खिडकीबाहेर एक नजर टाकली. छोटा सुस्कारा टाकून तरुणाकडं पाहिलं. "नाही. मी मूळचा मिनिस्ट्री ऑफ इंडस्ट्री आणि कॉमर्सचा. पण पर्यावरण म्हणा, निसर्ग, प्रदूषण म्हणा, हे माझे स्वतःच्या जिव्हाळ्याचे विषय. इन फॅक्ट, मला वाटतं, पुढच्या दशकात हेच विषय महत्त्वाचे ठरणार आहेत. खात्याला तेवढ्या पॉवर्स मात्र असल्या पाहिजेत... "
तरुणाचा अचानक संवादावर ब्रेक. एकदम फार नको. शेवटी साहेबच. तेही आता थोडे रेलून, रिलॅक्सड. गाडीनं घेतलेला सलग वेग, सलग आवाज. त्यामुळे गुंगून गेलेलं तरुणाचं मन.
मग अर्थातच त्यात वरकरणी झोप आणि आत विचार. वेगवेगळे विचार. गुप्त स्वगत. 'साहेब सेन्सिबल दिसतोय. पर्यावरणविषयक खातं, स्वतःहून इंडस्ट्री सोडून मागून घेतलं म्हणजे अर्थात सरकारात पण काही सेन्सिबल माणसं असणार. त्याशिवाय हे खंडप्राय लफडं चाललं कुठून असतं इतकी वर्षं? आणि काय म्हणे, पुढच्या दशकात पर्यावरण महत्त्वाचं ठरणार. ठरू दे बाबा. निदान आपली गँग तरी बिननोकरीची राहाणार नाही. मग सगळे आयटीवाले झुंडीनं पर्यावरणशास्त्र शिकतील. कमाल आहे. पण आजच्या मीटिंगचं काय? फायनल निर्णय घेणार कोण? कारखान्याचा चेअरमन, नाही का? हे कोण? कसे असतील? आपल्या डोक्यात उगीच चेअरमन हिंदुराव धोंडे -पाटील का ठाण मांडून बसलाय? हे वेगळेही असतील. नाव गुलाब आबा भोंगाळे. जनसामान्यांचे आबा. गुलाबआबा. एकूण इमेज, सहमतीचं राजकारण करणारे, सगळ्यांना बरोबर घेऊन जाणारे, नवा विचार स्वीकारणारे, अशी. आमच्या सिस्टिम्स लवकर विकत घेण्याचा नवीन विचार स्वीकारा की. '
तरुणाची चांगलीच तंद्री लागली होती. तरी गुप्त विचार चालूच. 'पण या कारखान्याकडं सध्या पैशाची वानवा आहे म्हणे. असेना, ती काळजी मार्केटिंगच्या लोकांनी करायची. आपण साईट बघायची. पण्याचा ऍनालिसिस - बीओडी, सीओडी, डीओ, टोटल सॉलिडस या फिगर्स इंजिनीअरिंग पॅरामिटर्स लावून आपल्या इंजिनिअर्सना क्षमता, म्हणजे मराठीत कपॅसिटी दिली की प्रश्न मिटला. आपलाही आणि 'ग्रामस्थां'चाही. ग्रामस्थ!  फार भारी प्रकार. गावात किंवा नदीकाठी अभयारण्य जाहीर केलं की ज्यांच्या जगण्याच्या हक्कांवर गदा येते, पर्यावरण हा 'पुण्या-मुंबईच्या' मूठभर लोकांचा प्रश्न ठरतो, ते ग्रामस्थ.  किंवा नदीचं पाणी दूषित झालं, मासेबिसे मेले, जमीनीची सुपिकता बोंबलली की ज्यांना एकदम पर्यावरणाची आठवण येते, ते ग्रामस्थ. ' गुंगीतही तरुणाला स्वतःची व्याख्या आवडली. एकदम गाडी थांबल्याचा आवाज. पाठोपाठ ड्रायव्हरचाही. "चहा मारू या, साहेब. "
तरुण एकदम जागा. "हां.. हां.... चल तू. सर, चहा घेऊ या? "
माफक अधिकारयुक्त झोपलेले साहेबही जागे. मात्र उठताक्षणी आवाजात भारदस्तपणा कायम.
"जरुर, जरुर. कुठे आलो आपण? अरे वा.. निम्मंअधिक अंतर काटलंच.. " शहर सोडून मोकळ्या परिसरात आल्यामुळं तरुणाला फुकटच उत्साहाचं फीलिंग. तेवढ्यात वाफाळता चहा.
"मग... रिस्पॉन्स मिळतोय का तुमच्या सिस्टिम्सना? " साहेब.
"आता निदान सर, एनक्वायरीज येतात. पूर्वी निव्वळ सगळे लोक नदीतच सोडायचे सगळं. तुम्ही सर... ही यंत्रणा सक्तीची होण्यासाठी बरेच प्रयत्न केल्याचं ऐकलं. "
साहेबांचं समाधानी स्मित. "हां.. आता आपल्या हातात आहे ते केलंच पाहिजे. अजूनही इंप्लिमेंट करण्यात दोन वर्षं टाळाटाळ करतातच हे कारखाने. तोवर नदीची, पाण्याची तर वाटच लागते. अहो, टू टेल यू दी ट्रुथ, या दूषित बुडबुडेवाल्या प्रदूषकांपायी, त्या पाण्यापायी जमीन ना कसायला योग्य राहाते, ना पाणी पिण्याला. देअर आर केसेस, जिथे या प्रदूषकांमुळे लहान पोरांना एका विशिष्ट प्रकारचं मतिमंदत्व आल्याचं आढळलंय.  मिनामाटा सिंड्रोम वगैरे तर ऐकलंच असेल तुम्ही. फार भयानक आहे सगळं.. "
"पण सर, बऱ्याचशा कारखान्यांची आर्थिक परिस्थिती म्हणे... "
"अहो कसली आर्थिक परिस्थिती? मोठमोठाली गेस्ट हाऊसेस, क्लब्जपासून ते नाटका-गाण्यांचे कार्यक्रम, साहित्यसंमेलनांना स्पॉन्सरशिप, ते नवीन बॉयलर बसवणं...  तिथे बरोब्बर पैसे असतात. फक्त प्रदूषण नियंत्रण म्हटलं की काखा वर. "
"तुम्ही सर... बराच कडक स्टँड घेत असाल, नाही? "
"कडक? बघाल तुम्ही आजच. चला निघूया. "
प्रघाताप्रमाणं चहाचे पैसे भागवून तरुण पुन्हा गाडीत. तरुणाच्या मनात अत्यंत समाधान. कामाशी इमान राखणाऱ्या एका सरकारी माणसाशी ओळख झाल्याचं. त्यामुळे उरलेला प्रवास संपूर्ण विचाररहित झोप. अचानक कारखान्याचं आवार. ओळीत लावलेली झाडंबिडं. पण सगळीकडे पसरलेला गोडसर वास. मधूनच काही सडके भपके. रिड्यूस्ड सल्फर कंपाऊंडस.. एचटूएस.. तरुण पुन्हा अस्वस्थ.
वॉचमन. "साहेब, इकडेच डावीकडे गेस्टहाऊसमध्ये कंप्लीट व्यवस्था आहे. सगळं उरकून बारापर्यंत बोलावलंय आबानी. "
मीटिंग. मजबूत मोठा कॉंफरन्स हॉल. क्रिस्टल ग्लासांमध्ये पाणी. मिनरल वॉटर. बोनचायना का तत्सम कुठल्यातरी भारी क्रॉकरीत चहा. काजू. बिस्किटं. पंखे असूनही एसी किंवा एसी असूनही पंखे. जणू काही कायदा असावा अशा रुतणाऱ्या खुर्च्या. मीटिंगला तरुण, अर्थातच साहेब, कारखान्याचा चीफ केमिस्ट आणि चीफ इंजिनीअर, एक दोन उत्तेजनार्थ डायरेक्टर आणि मुख्य म्हणजे संपूर्ण भारदस्त आणि मधाळ व्यक्तिमत्वाचे गुलाबआबा. बोलण्यात एखादा शब्द सोडला तर संपूर्ण शहरी पॉलिश. समोरच्याचं बोलणं एकतर भुवई उंचावून किंवा एकदम पाडून असं ऐकण्याची त्यांची स्टाईल. एकंदरीत व्यक्तिमत्व तालेवार. जोधपुरी वगैरे ड्रेस.
लगेच मीटिंगला सुरवात. भयंकर तार सप्तकातच प्रदूषणाच्या साहेबांचा पहिला लागलेला 'सा'.
"नेहमीच्या फॉरमॅलिटीज सोडून मी सरळ विषयावर येतो. चेअरमनसाहेब, आपल्या कारखान्याला मंजुरी दोन वर्षांखाली मिळाली, ती प्रदूषण नियंत्रण व्यवस्था बसवण्याच्या बोलीवरच. सबसिडी मंजूर होऊनही वर्ष होऊन गेलं. आजतागायत यंत्रणा उभी नाही. बिनदिक्कत उत्पादन सुरू करून, दूषकं नदीत टाकून तुम्ही मोकळे. कुणी विचारलं तर तोंडावर फेकण्यापुरते परवाने फक्त घेऊन ठेवलेत. नदीत विष कालवताय तुम्ही दोनेक वर्षं. ग्रामस्थ, पर्यावरणवाले, प्रेस, सेंटर सगळ्यांना तोंड आम्ही, आमचं खातं देणार. कसं काय व्हायचं? तुम्हाला एक अकला नसतील, आम्हाला जबाबदारी आहे. हे कंपनीचे आलेत. त्यांना तुम्ही एनक्वायरीच गेल्या आठवड्यात पाठवली. काय... विचार काय? "
आबांची ऐकताना उंचावलेली भुवई एकदम खाली आली. स्वरात जबरदस्त नम्रता. "कारखान्याची आर्थिक परिस्थिती नाजूक झाली आहे, साहेब. निदान शेतकऱ्यांचे पैसे तरी द्यायला पाहिजेत. पुन्हा यांच्या कंपनीच्या टर्म्स. यंत्रणा बसवतानाच चाळीस टक्के ऍडव्हान्स. तशात बँकेशी बोलून कायबाय व्यवस्था करतोय पैशाची. "
प्रदूषण साहेबांच्या डोळ्यांत त्वेष. "मला बाष्कळ चर्चा नकोय. दोन वर्षांत आर्थिक परिस्थिती नाजूक कशी होते तुमच्या कारखान्याची? आणि  पैसे नसताना तुमचं संचालक मंडळ मॉरिशस आणि दक्षिण आफ्रिकेचा दौरा टाकून आलं, नाही का? हीच यंत्रणा चालू असती, तर फ्युएल कॉस्ट, वीजबिलं कितीनं कमी आली असती? आहेत का तुमच्या इंजीनीअरांकडं आकडेमोडी तयार? शेतकरी वगैरे सोडा हो. आजवर किती वेळा तुम्ही त्यांचे पैसे वेळेत दिले, माहीती आहे आम्हाला. "
मोठ्ठा पॉज. शांतता. आर्जवी स्वर आबांचा. "गैरसमज होतो आहे, साहेब. माझ्या मते आपल्या इथल्या मुक्कामात आपण प्रत्यक्ष काही गोष्टी बघीतल्या, बोलल्या तर जास्त... "
"मुक्काम? " प्रदूषण साहेबांचा आवाज गंभीर. "सोडा चेअरमनसाहेब, मला तर शक्य नाही. त्याची गरजही नाही. हे त्या सिस्टिम्स बनवणाऱ्या कंपनीचे मॅनेजर आलेत. आज-उद्या त्यांच्याबरोबर निगोशिएशन करून उद्या दुपारपर्यंत... मार्क माय वर्डस... उद्या दुपारपर्यंत यंत्रणा बसवण्याच - इन्स्टॉलेशनचं काम सुरू झालं पाहिजे. "
त्यांच्या स्वरातला निर्धार तरुणाला जाणवल्यासारखा वाटला. "हे काम उद्यापर्यंत जर सुरू झालं नाही, तर नीट लक्षात घ्या... फक्त दोन दिवसांमध्ये... फॉर्टी एट अवर्स, आमच्या खात्यातर्फे तुमचं उत्पादन बंद करण्याचे आदेश मी स्वतः तुमच्यापर्यंत पोचवीन. आय होप, यू अंडरस्टँड. "
तरुणाकडं वळून ते म्हणाले, "उद्या ऍनालिसिस, इनस्टॉलेशन ही कामं सुरू झाल्याचा रिपोर्ट माझ्या ऑफिसमध्ये आणून द्या.  
खात्याची जीप आली असेल. मी गेस्ट हाऊसवर जाऊन, बॅग उचलून पुढं निघतो. आणखीही एकदोन व्हिजिटस आहेत. सी यू टुमारो. "
साहेब गेलेही.

(क्रमश:)