नारोशंकराची घंटा

ह्या खेपेस मात्र नक्की रविवार पेठेतल्या जुन्या गल्ल्यांमधून हिंडायचे, गोदावरीच्या घाटावर फ़िरत वेगवेगळ्या मंदिरात जायचे. द्रोणामधे भरपूर कांदे, कोथींबीर टाकलेला नाशीकचा चिवडा हाणायचा. मग हुळहुळ्या झालेल्या जीभेवर तिखटामिठाची पेरण असलेल्या कोवळ्या काकड्या ठेवून तिला आणखी डिचवायचे. शेवटी अमृतासारखा भासणारा उसाच्या रसाचा ग्लास रिता करून पोटोबाची शांती करायची. धनंजय न जाणे कितव्यांदा हा प्लॅन सुमित्राला ऐकवत होता. जुन्या नाशिकमधे, गोदावरी घाटावर पंचेचाळीस वर्षांपुर्वी उन्हाळ्याच्या सुट्ट्यांमधे घालवलेले ते मस्त दिवस अशा प्रकारे परत मिळतील अशी त्याची भाबडी समजूत होती. ह्या वेळेस सुमित्राने धनंजयच्या प्लॅनला काही हरकत घेण्याचा प्रयत्नही केला नाही.

मागच्या ट्रीपला नाशिकला जाणे तर झाले होते. पण नेहमीच्याच अडचणी, म्हणजे अपुरा वेळ आणि त्यात सतरा नातेवाईक आणि मित्रमंडळींना भेटणे. ह्यात जुन्या गल्लीबोळात, मंदिरात हिंडण्याचा वेडेपणा करायला वेळ कुठे होता? आज जाउ, उद्या जाऊ करता करता ते दोन तीन दिवस भुरकन उडून गेले होते. नंतर परत नाशिकचा नंबर यायला आणखी बारा वर्षे गेली. आता धनंजयने आधीपासूनच आखणी करून भरपूर वेळ जुन्या नाशिकसाठी ठेवला होता. फ़क्त तो आणि सुमित्रा त्याच्या बालपणातील उरल्या सुरल्या खुणा शोधत भटकणार होते!

सुमित्राच्या वहिनी्कडे ब्रेकफ़ास्ट घेतला. तिचे घर नविन नाशकात जरा विरळ वस्तीत असल्याने तिथे ऑटो मिळायचा नाही. म्हणून तिने फ़ोनवर ऑटो बोलावून दिला. जेवणासाठी आमची वाट पाहु नका. आम्ही आरामात परत येऊ असे वहिनीला सांगून दोघेही बाहेर पडले. रविवार कारंजा जवळ येताच तो परिचित गजबजलेला भाग दिसताच धनंजय एकदम खुष. पुर्वी टांग्यांची गर्दी असायची, आता ऑटोंची. माणसे तशीच लगबग लगबग चारीकडे पळत होती. कारंज्यापासून पाचच मिनटे चालायचे, मग लोणार गल्ली. लोणार गल्लीत धनंजयची आजी रहात असलेला जुना फ़डके वाडा होता. त्या वाड्यात दरवर्षी उन्हाळ्याच्या सुट्ट्या घालवायला ही भावंडे आईबरोबर आजोळी यायची. आईला माहेरची ओढ म्हणून, तर मुलांना नागपूरच्या उन्हाळ्यापासून सुटका, आणि दिवसभर उनाडक्या करीत बाहेर हुंदडायचे परमीट मिळणार म्हणून ह्या दरवर्षाच्या वाऱ्या ठरलेल्या होत्या. नागपूरच्या भाजून काढणाऱ्या दिवसांत घराबाहेर पडणेही दुरापास्त होते.

रविवारपेठेचा तो मेन रोड. त्य़ाला लागून असलेल्या शनी गल्ली, तेली गल्ली, लोणार गल्ली अशा आडव्या बोळी. ती किराणा मालाची, लाकडाची खेळणी, तांब्यापितळ्याची खेळणी, विविध वस्तुंनी खचाखच भरलेली दुकाने, रायआवळे, द्राक्षे ह्यांनी भरलेल्या पाट्या घेऊन बसलेल्या फ़ेरीवाल्या. चालणारी, पळणारी बायामाणसे, धान्याचे ट्रक, दोन्ही बाजूने चाल करून येणाऱ्या ऑटोंच्या झुंडी, रणगाड्याप्रमाणे रस्त्यावर मालकी प्रस्थापीत करत जाणाऱ्या बसेस. ह्या सगळ्या गोंधळात निर्विकारपणे रवंथ करत मधोमध ठाण मारून बसलेल्या एकदोन चुकार गायी. सगळा माहोल अंगावर घेत धनंजय आणि सुमित्रा लोणार गल्लीत पोहोचले. ती गल्ली तर जणू पंचेचाळीस वर्षे काळात गोठवून ठेवल्या सारखी जागच्या जागी होती. फ़क्त गल्लीच्या तोंडाशी मेन रोडला लागून नवीन झालेल्या दोन इमारती सोडल्यास तसेच चित्र! ते जुनाट वाडे, कुठे पिंपळाचे खोड कलणाऱ्या भिंतींना आधार देत पालवले आहे, शतकानुशतके जुनी भासणारी लाकडी प्रवेशदारे, त्यावरील पितळेच्या गोल कड्या. नदिच्या पुराने गल्ली भरली की आधारासाठी म्हणून प्रत्येक वाड्याच्या बाह्य भिंतींवर अशा कड्या असायच्या.

फ़डके वाड्यात आठवणींची पुंजी मनसोक्त वाटणे झाल्यानंतर धनंजयने सुमित्राला घाटावर नेले. तोच सुट्टीतील पायाखालचा रस्ता. चौकातले टकले बंधु ज्युवेलर्सचे दुकान. पाटी तेवढी नवीन आणि ठळक होती. पडझड झालेला सरकारवाडा. तीच पितळी बंबांची, भांड्यांची आणि खेळण्यांची दुकानओळ. नंतर घाटावरची मंदिरे. काळाराम, गोराराम, एकमुखी दत्त. वसंत व्याख्यानमालेचे पटांगण, रामकुंड, घंटाघर. काळाचे पडदे अचानक उघडून जणू बालपणात प्रवेश केल्यासारखे झाले. तटावरच्या म्हाताऱ्या भेळभत्ता वाल्याकडून कागदी पुडीत भेळ बांधून घेतांना धनंजयने त्याला उगाचच सांगीतले. "मी ईथे पंचेचाळीस वर्षांनंतर येत आहे काका!" तशी भेळवाला म्हणाला, "त्यावेळेस कदाचित तू माझ्याकडचीच भेळ खात असशील. माझ्या वडीलांच्या वेळेपासून आमचा हाच स्टॉल इथे आहे!" स्टॉलमागे असणारा उभा मारुती पुर्वीसारखाच उभा राहून म्हाताऱ्याच्या बोलण्याला जणू दुजोराच देत होता.

तटावरील भाजीबाजारात तिखटमिठ लावलेल्या काकड्या खाऊन झाल्यावर पाय आपसुकच नारोशंकराच्या देवळाकडे वळले. सुमित्रा थकून मंदिराच्या पायऱ्यांवर बसली. वयाच्या चौपन वर्षी आजची धावपळ तिला अंमळ जास्त वाटत होती. बालपणात प्रवेश केलेल्या धनंजयचा उत्साह ती कौतुकाने पहात राहीली.

"ही प्रवेशदारावरील अजस्त्र घंटा पहा. हिला नारोशंकराची घंटा म्हणतात. नदिच्या पुराचे पाणी जेव्हा घंटेच्या टोल्यापर्यंत पोहोचायचे तेव्हा ती घंटा लाटांमुळे आपोआपच वाजायची आणि गावाला धोक्याचा ईशारा मिळायचा. अशी आख्यायिका आमची आजी नेहमी सांगायची". त्याने किंवा त्यावेळेस ईतर कोणीही पुराने ती घंटा वाजलेली पाहीली नव्हती. येवढा भारी लोलक पुराने हलेल कसा, हा प्रश्न देखील अनुत्तरीतच राहीला होता. आजीने तरी पाण्याने वाजलेली घंटा कधी ऐकली असेल की नाही कोण जाणे! पण ती आख्यायिका अजूनही जिवंत असावी!

धनंजयने मंदिराच्या प्रवेशदाराचा घंटेसहीत मस्त फ़ोटो घेतला.

"अच्छा! हीच कां ती नारोशंकराची घंटा"! धनंजयच्या नेहमी टणाटणा बोलणाऱ्या लहान बहिणीला आजीने "नारोशंकराची घंटा" असे नाव दिले होते. ते आठवून सुमित्रा गालात हसली.
"हो नां! त्यावेळेस नारोशंकराच्या घंटेचा आवाज आम्ही कोणी ऐकला नव्हता, तरी शोभी्चा दणदणीत आवाज ऐकून आम्ही ती कल्पना करत असु!" मंदिराच्या प्रवेश दारातून सुमित्राच्या हातात हात घालून आत जातांना धनंजयने आठवण काढली.

डोक्यावर स्टाईलीश कोरीयन कॅप, बेफ़िकीर जीन्स आणि टी शर्ट, गळ्यात लटकणारा कॅमेरा घेउन धनंजय, त्याच्या हातात हात घालून आत येणारी थकलेली सुमित्रा ही जोडगोळी पाहून, कोठून कोण जाणे दोन मस्तवाल राकट सन्यासी अचानक त्यांच्या समोर उभे ठाकले. इतर मंदिरांसारखा भाविकांचा सतत वावर नारोशंकराच्या मंदिरात सहसा नसतो. सुट्टीत नदीवर येतांना आजी बजाऊन सांगायची "नदीवर उगाच आंबट चिंबट खाउ नका. ईकडे तिकडे भटकू नका रे. नारोशंकराचे दर्शन बाहेरूनच घ्या बरे." त्यावेळेस आजीचे बाकी आदेश मुले धाब्यावर बसवायची. पण कां कोण जाणे, नारोशंकराच्या पायऱ्या चढून आत जाण्याचे धैर्य काही त्यांनी केले नव्हते. तिथले गुढ वातावरण पाहून दूरूनच रेंगाळत ती काढता पाय घेत. कदाचित लहानपणची राहीलेली ईच्छा पुर्ण करायला धनंजयने आज मंदिरात प्रवेश केला असावा. दुपारचे साडेबारा वाजलेले, आणि अचानक समोर काळ्या कफ़न्या घातलेले दोन राकट सन्याशी वाट अडवून उभे!

"बेटा रोटीके लिये कुछ दो" त्यातला म्होरक्याप्रमाणे वाटणारा म्हणाला. भरघोस काळी दाढी, डोक्यावर नीटपणे बांधलेल्या जटा, बघता क्षणी समोरच्याला आत खेचून नेऊ पहाणारे काळेशार भेदक डोळे, अंगभर काळा अंगरखा, एकदोन ठिकाणी फ़ाटलेला, पण टाके घातलेला. एका हातात लांबरुंद चिमटा, दुसऱ्या हातात कमंडलू. खांद्यावर काळीच झोळी. पायात सपाता. दुसरा बहुदा पहिल्याचा शिष्य असावा. त्याचाही एकूण अवतार तसाच. तो नुसताच म्होरक्या जे बोलेल त्याचा मुकाभिनय करीत सावली सारखा त्याच्या मागेमागे होता.

त्याच्याकडे दुर्लक्ष करून धनंजय ईकडे तिकडे फ़ोटो योग्य जागा शोधू लागला. सुमित्रा हातातली पिशवी बाजुला ठेवून जरा कट्ट्यावर टेकली. हे दोघे सन्याशी धनंजयची पाठ सोडीनात.
"क्यों बेटा, नाराज हो क्यां हमसे?"
ह्याची ब्याद टळावी म्हणून धनंजय म्हणाला "नही महाराज, नाराजी कैसी? हम बस जरा जल्दीमें है!"
"बडी जल्दी हैं तुझे जानेकी! उसका बुलावा आयेगा तभी जाना पडेंगा. उसके पहले नही" सन्याशी जरा जास्तच धीट होत चालला.
"हां भैय्या! आपकी बात तो सही है. लेकीन अभी हमे मांफ़ करो. हमे पहलेही बडी देर हुई है." त्याच्या चिकण्याचोपड्या बातांपासून सोडवणूक कशी करावी तेच कळत नव्हते.
"अच्छा बेटा पिनेका पानी तो होंगा थैलीमे. जरा देखू तो." अचानक त्याचा रोख सुमित्राच्या बाजुला ठेवलेल्या पिशवीकडे वळला, तशी ती पिशवी घेऊन ताडकन उठली आणि बाहेर जाणाऱ्या पायरीकडे वळली.

"लगता है मांजी भी नाराज है. बेटा बस रोटीके लिये कुछ दो." सन्याशी पालूपद सोडत नव्ह्ता. त्याची ब्याद टाळायला धनंजयने पाकीटातले थोडे पैसे काढून त्याच्या हातावर ठेवले.
"ईसमें रोटी आयेंगी?" धनंजयच्या डोळ्यात डोळे जखडवून सन्याशाने विचारले.
धनंजयची खात्रीच पटली, बोलण्यात उस्ताद असले, तरी हे दोघे केवळ भिकारीच आहेत. सन्याशाच्या नजरेला नजर देत त्याने विचारले "यदि आप असली सन्यासी हों तो जादा़ पानेकी आंस क्यो रखते हों? जोंभी मिला उसीमे संतुष्ट क्यो नही रहते?"
धनंजयच्या टोकदार प्रश्नाने सन्याशी जराही विचलीत झाला नाही. "बेटा, हम तो ठैरे सन्यासी! हमे कुछ मिले ना मिले, हम बस घुमते रहते है. हमने सिर्फ़ तुझे सवाल किया, ईसमे रोटी आयेंगी?"

हे जरा जास्तच होत होते. धनंजयने तडकावून म्हटले "ईसमे रोटी जरूर आयेंगी." गरकन फ़िरून तो सुमित्राकडे जाउ लागला.
"अच्छा? चलो देखते है" खोल खोल गुहेतून यावे तसे सन्याशाचे शब्द धनंजयच्या कानावर आले. ह्याच्या आवाजाला अचानक काय झाले? सुमित्राचा हात धरून त्याने सन्याशाकडे वळून पाहीले. दोघेही खूप दूर उभे असावेत असे भासत होते. ते हात पसरून धनंजय, सुमित्राला बोलावत होते. "बेटा आओ, दोनो और नजीक आओ." भारावल्या सारखे धनंजय, सुमित्रा त्यांच्या दिशेने जाऊ लागले. पण त्यांच्यातील अंतर कमी होत नव्हते. "बेटा और नजीक और नजीक, जरा फ़टाफ़ट पाव बढाना. वऱना देर हो जायेगी"

आता धनंजय आणि सुमित्रा एखादी गाडी पकडायला धावावे तसे धावू लागली. शेवटी सन्याशांनी दोघांनाही हात देऊन गाडीच्या डब्ब्यात चढवावे तसे चढवले. डब्बा असा काही दिसत नव्हताच. फ़क्त प्रचंड वेग जाणवत होता. समोरून वेगात धावणारी क्षणचित्रे पडद्यावरून चित्रफ़ीत सरकावी तशी सरकत होती. तीच रविवार पेठ, लोणार गल्ली, कारंजा, दुकान ओळी आणि गोदावरीचा घाट. मात्र सकाळी पाहीलेल्या स्मरणयात्रेत आणि ह्या सरकपटावरून वेगात जाणाऱ्या यात्रेत एक फ़रक जाणवू लागला. वाड्य़ांच्या जागी बांधकामे सुरू होत होती. बाजुची दुकाने पाडून रस्ते रूंद होऊ घातले होते. रविवार कारंजाच्या चौकात मोठा सुशोभित उलटा फ़व्वारा बांधल्या जाउ लागला. सरकारवाड्याच्या जागी पहाता पहाता दहा मजली वातानुकुलीत ऑफ़ीस कॉम्प्लेक्स उभे राहीले. रस्त्यावरच्या ऑटोरिक्षा हळूहळू गायब झाल्यात आणि टॅक्सी, एलेव्हेटेड पुलांवरून भुरकन सरकणाऱ्या मोनोरेल्स जा ये करू लागल्या.

कसे कोण जाणे, ईतका वेळ वरून बघता बघता, अचानक सन्याशी आणि धनंजय, सुमित्रा रस्त्यावरूनच चालू लागले. रस्त्यांवरून चालणाऱ्या लोकांचे पोषाख विचित्र वाटू लागले. त्यातले दोघे वाट अडवून धनंजयला विचारत होते "रोटी के लिये कुछ दे दो भाई" धनंजयने पाकीटातल्या सगळ्या नोटा त्याला दिल्या.
"ईसमे दोनोंकी रोटी आयेगी?"
धनंजयने सुमित्राची पर्स घेऊन त्यातल्या नोटा देखील दिल्या.
"भगवान आपका भला करे. आज कुछ खा सकेंगे" म्हणत ते दोघे दुवा देत गेले.

असे कुठे कुठे भटकून ही गाडी नारोशंकराच्या मंदिराच्या प्रवेशदारापाशी परत आली. "बेटा रोटी तो मिली. अब तुझे क्या चाहीये बोल." सन्याशाने विचारले. अचानक धनंजयला जाणीव झाली. ह्या अजब प्रवासात धनंजय सुमित्रा ईतके भारावून गेले होते, की फ़ोटो काढायचे भानच उरले नव्हते. "बाबा फ़ोटो खिचना रही गया."

"काल कभी किसी फ़ोटो के लिये रुकता नही. लेकीन मंदीर का फ़ोटो खिचना है, तो जरूर लेले बेटा."
धनंजयने कॅमेरा सरसावून प्रवेशदाराचा फ़ोटो घेतला, आणि सुमित्रासह तो पायऱ्यांवर जरा टेकला. त्यानंतर ते सन्याशीही जसे अचानक आले होते तसे अचानक नाहीसे झाले.

"आई गं" डोक काय भयानक दुखतं आहे!" नारोशंकराच्या मंदीराच्या पायऱ्यांवर बसलेली सुमित्रा म्हणाली.
"हो नां. आता थोडा वेळा पुर्वी सन्याशा बरोबर बोलत होतो, आणि आता माझे पण डोके ठणठण दुखतं आहे."
"मला वाटते आपण येवढे उन्हात जुन्या नाशकात फ़िरायला नको होते. तुमचा आपला नेहमीच अधाशीपणा असतो. थोडेसे सॅम्पल म्हणून पहायचे नां? हे काय वय आहे असला आततायीपणा करायचे" सुमित्रा धनंजयवर वैतागली.
"जाउदे गं. थोडा काळ बालपणात सहल केली. चल मस्त उसाचा रस पिऊ."

उसाच्या गुऱ्हाळात रस प्यायल्यावर पैसे देण्यासाठी पाकीट उघडल्यावर ते पूर्ण रिकामे पाहून धनंजयच्या ठणठणाऱ्या डोक्यात लक्ख प्रकाश पडला. त्य़ाने पटकन सुमित्राला पर्स पहायला सांगीतली. दोघांकडचे जवळ जवळ सगळे पैसे गायब होते. नशीब, त्यांचा कॅमेरा आणि सुमित्राचे मंगळसुत्र व बांगड्या शाबूत होत्या. आपल्याला त्या दोघांनी ठकवले हे सत्य एका क्षणात आतवर खुपले.
**************************************
सुमित्राच्या भाउ-वहिनीच्या घरी आल्यावर साहजीकच सगळे कशी झाली ट्रीप म्हणून विचारू लागले. त्य़ावेळेस पैसे गेल्याचे वगळून बाकी सर्व सविस्तर वर्णन सांगून त्यांनी गप्पांमधे रंगत आणली. "धनंजय, तुम्ही नारोशंकराच्या मंदिरात जायला नको होते." सुमित्राचा भाउ- प्रकाश म्हणाला.
धनंजय सुमित्रांनी एकमेकांकडे दचकून पाहीले.
"कां बरे?" दोघांनी एकदम विचारले.
"अरे, तिथे कोणीच सहसा जात नाहीत. गर्द घेणारे तिथे पडून असतात असे म्हणतात."
"हो कां? आम्हाला काही तसले जाणवले नाही." सुमित्रा कडे पहात धनंजय म्हणाला.
"अहो नुसते सांगत काय बसलात, फ़ोटो दाखवा नां" सुमित्राने पटकन विषय बदलला. धनंजयने टीव्हीला कॅमेरा जोडून जुन्या नाशकातले सगळे फ़ोटो दाखवले.

शेवटच्या फ़ोटोत फ़ुलाफ़ुलांचे नवीन शिल्पकाम कोरलेल्या रंगीत भिंती, कलाकुसर केलेल्या कमानी आणि चकाकणारी रुपेरी घंटा पाहून धनंजय आणि सुमित्रा एकदम चमकले. नारोशंकराचे मंदीर रिनोव्हेशन केल्यासारखे चकाचक नवे दिसत होते. हे जुनाट मंदिर असे कोरे करकरीत कसे काय? पितळेची गंज चढलेली घंटा चांदीची कशी?

धनंजयने चोरुन प्रकाशकडे पाहीले. प्रकाश आणि वहिनी ह्यांच्या चेहऱ्यावर काही वेगळे पाहीले अशी जाणीव नव्हती. धनंजयने घाईघाईने टी व्ही स्क्रीनवर त्याआधीचा फ़ोटो आणला. तेच सध्याचे जुनाट मंदीर दिसत होते. कोणी काही बोलायच्या आत "संपले फ़ोटो" म्हणत धनंजयने घाईघाईने कॅमेरा बंद करुन टाकला.

नंतर एकांत मिळाल्याबरोबर धनंजयने शेवटचे दोन्ही फ़ोटो पुन्हा बघीतले. दोन्ही फ़ोटोत सध्याचेच जुनाट मंदीर होते.

"काल कभी किसी फ़ोटो के लिये रुकता नही बेटा." सन्याशाचे वाक्य धनंजयच्या कानात घुमत होते.
**************************************

नाशिकची काही छायाचित्रे-