खूप वर्षांपूर्वी, टी एन टी कार्टून नेटवर्क नावाच्या वाहिनीवर रात्री नऊ वाजता जुने अभिजात इंग्रजी चित्रपट दाखवले जात असत. आता त्या चित्रपटांची नावंही नीट आठवत नाहीत. इंग्रजी कळायचा तर प्रश्न उद्भवत नसल्यामुळे फार काही समजतही नसे. कारण मला फक्त शास्त्र - गणिताची सवय होती. पण त्या चित्रपटांची गुणवत्ता अजून डोक्यात पक्की बसलेली आहे. सर्वात जास्त परिणामकारक वाटायचे ते त्यांच्यातले ठळक, लक्षवेधक रंग. गोरे लोक चेहऱ्याला इतकी प्रचंड रंगरंगोटी का करत असावेत? चांगले गोरेपान तर असतात असा प्रश्न पडण्याइतपत त्यातले रंग भडक वाटत असत. पण दूरदर्शनच्या पडद्यावर पडणारा पाऊस(तांत्रिक बिघाडांचा), रुकावट के लिये खेद है, नाहीतर लाल - निळ्या उभ्या पट्ट्याबरोबर येणारा टीऽऽऽऽऽऽ असा कर्णकर्कश्श आवाज याच गोष्टींची सवय होती. त्यामुळे टी एन टी वरच्या चित्रपटांचं चित्रीकरण अतिशय नेत्रसुखद वाटत असे. विशेषतः निसर्गचित्रण तर भुरळ घालत असे. जुना डेनिस द मेनेस, झीब्रा इन द किचन वगरे काही चित्रपटांची नावे आठवतात. बाकीच्यांच्या फक्त प्रतिमा आठवतात. ( द यर्लिंग सुद्धा मी इथेच पहिल्यांदा पाहिला. अर्थातच त्यात हुतो आजीलाच कापून टाकलंय हे सोडल्यास बाकी काहीच समजलं नव्हतं. अलिकडे पुन्हा पाहिल्यावर हे जाणवलं. ) टीएनटीवरच एक दिवस मी 'गॉन विथ द विंड' हा चित्रपट पाहिला. चार तासांचा आणि बोलल्या जाणाऱ्या संवादांमधलं एक अक्षरही न समजलेला, तरीही जागून पाहिलेला गॉन विथ द विंड. अमेरिकन सिव्हिल वॉर म्हणजे काय हे माहीतच नव्हतं त्यामुळे चित्रपटाची पार्श्वभूमीच कळली नाही. पण हिरव्या रंगाच्या पडद्याचा फ्रॉक शिवणारी स्कार्लेट आणि चेहऱ्यावरून पक्का बदमाश वाटणारा, कॅप्टन बटलर झालेला क्लार्क गेबल तेवढा आठवतो आहे. हा चित्रपट पाहिल्यापासून अशी खूप इच्छा होती की गॉन विथ द विंड एकदा मुळातून वाचावं.
गॉन विथ द विंड वाचताना पहिल्याच वाक्यात भेटलेली स्कार्लेट ओ हारा ही आजवर मी वाचलेल्या सर्व पुस्तकांमधली, जिच्याशी माझी हेट अँड लव्ह रिलेशनशिप आहे अशी एकमेव व्यक्तिरेखा आहे. पुस्तकांच्या बाबतीत एक तर मला एखादं पात्र संपूर्ण आवडतं (म्हणजे त्याचा शेवटी विजय व्हावा असं वाटतं) नाहीतर मी त्या पात्राच्या विरोधी गटात असते. (अपवाद ब्रोकन ऍरो मधला जॉन ट्रव्होल्टा. ) कथा वाचताना कथेशी एकरूप झालं की ती कथा पानांच्या द्विमितीतून माझ्या कल्पनेच्या त्रिमितीय विश्वात नकळत प्रवेश करते. प्रत्येक पात्राला पांढरा किंवा काळा रंग घ्यावाच लागतो. स्कार्लेट ने मात्र माझा गोंधळ उडवून दिला.
स्कार्लेट सुंदर नव्हती पण अतिशय रेखीव होती. हिरवेकंच डोळे, नाजूक छोटे हात, लालबुंद ओठ आणि हस्तिदंताशी स्पर्धा करणारा शुभ्र गोरा वर्ण असलेली स्कार्लेट विलक्षण आकर्षक होती. पण तिला सुंदर म्हणता येणार नाही. 'ऋतुचक्र' मध्ये दुर्गाबाईंनी नारळाच्या फुलांचं अतिशय सुरेख वर्णन केलं आहे. नारळाची फुलं लाकडाच्या रंगाची आणि गुळगुळीत असतात. वरवर टणक वाटणाऱ्या त्या फुलांना ना रंग ना सुवास ना मधुसंचय. फूल म्हटल्यावर आपल्या डोळ्यासमोर येणाऱ्या प्रतिमेच्या अगदी विरुद्ध. स्कार्लेट मला अशीच वाटली. एखाद्या द्विमितीय निर्जीव चित्रासारखी. कारण तिच्याकडे फक्त सौंदर्याचे निकष असलेली रूपवैशिष्ठ्ये होती. बुद्धीही होती पण माणसाच्या जिवंतपणाचं लक्षण असलेलं 'वज्रादपि कठोराणि मृदुनि कुसुमादपि ' होणारं मन मात्र तिच्याकडे नव्हतंच. कोमल भावना तिच्या ठायी प्रकट झाल्या तरी त्या कमालीच्या संकुचित असत. त्यात स्वार्थ बराच असे. याच आत्मकेंद्रित घमेंडखोर वृत्तीमुळे मला सुरुवातीला तिची चीड येत असे. पुस्तक पुढे सरकल्यावर मात्र तिच्या मनोधैर्याची कसोटी पाहणारे एकेक प्रसंग समोर येत गेले आणि हळूहळू ही चीड, हा वैताग मागे पडत गेला.
एलन आणि जेराल्ड ओ'हारा यांची स्कार्लेट ही सर्वात मोठी कन्या. जन्मतःच निरोगी आणि उत्साहाने सळसळणारी स्कार्लेट म्हणजे तारुण्य, श्रीमंती, ऐश्वर्य यांचं प्रतीकच होती.. ( कदाचित त्यामुळेच तिचं नाव स्कार्लेट ठेवलं असावं. ) एलनचं व्यक्तिमत्त्व स्कार्लेटच्या पूर्ण उलट होतं. ती साक्षात कारुण्यमूर्ती होती. दीडशे वर्षांपूर्वीच्या, ख्रिस्ती धर्माची सर्व बंधनं जिवापाड पाळणाऱ्या जॉर्जियन समाजात एलन अक्षरशः प्रातःस्मरणीय ठरली होती. बहुधा प्रत्येकालाच मनातून आपण एलनसारखं असावं (किंवा आपण एलनसारखेच आहोतच! मेंटल सेल्फ प्रोजेक्शन!!! )असं वाटत असावं. प्रत्यक्षात असतो मात्र आपण स्कार्लेटसारखे! आई आणि कृष्णवर्णीय मॅमी यांनी स्कार्लेटच्या अडेलतट्टू आणि पराकोटीच्या हट्टी स्वभावाला मुरड घालायचा शक्य तितका प्रयत्न केला होता. एलन फ्रेंच उमराव घराण्यातली असल्यामुळे त्या समाजाचे सर्व शिष्टाचार तिच्या अंगी बाणलेले होते. उमराव घराण्याच्या आपल्या मुलींकडून (आणि पर्यायाने सुनांकडूनही) त्यांनी अगदी मृदू असावं, मोजून मापून वागावं - बोलावं, देवाला घाबरून असावं, सर्वच बाबतीत नाजूक असावं (पावलोपावली चक्कर येऊन पडावं, स्मेलिंग सॉल्टची बाटली सतत घेऊन हिंडावं लागेल इतकं नाजूक असावं! ) अशा ठराविक अपेक्षा असाव्यात. टेराला शेतावरच्या निग्रो गुलामांच्या मुलांशी खेळणाऱ्या, वाऱ्यावर उंडारणाऱ्या आणि खाली मान घालून शिवणटिपण करण्यात धन्यता न मानता मनाला येईल तेच करणाऱ्या स्कार्लेटने मात्र याला संपूर्णपणे चाट दिली होती. मुलींनी कायम अंग चोरून कोपऱ्यात राहावं, पुरुष माणसं जे सांगतील त्याला फक्त मान हालवावी आणि आयुष्यभर खालमानेनं वागावं अशा अपेक्षा या वैश्विक असाव्यात असं वाटायला लागलं मला तर. अर्थात एलनकडून तिने सहृदयतेचे आणि नीतीमत्तेचे संस्कार घ्यायला काहीच हरकत नव्हती म्हणा. पण स्कार्लेटने मात्र वडिलांचा रेम्याडोक्या आयरिश उद्दाम स्वभाव नेमका उचलला होता. एलन आणि मॅमी यांचे संस्कार आणि बंधनं वरवर या स्वभावाला झाकून ठेवत असली तरी आणीबाणीच्या, संघर्षाच्या प्रसंगी स्कार्लेटचा हाच स्वभाव उचंबळून येत असे. अर्थात जेराल्डकडेही नसणारा अतिशय अप्पलपोटा आत्मकेंद्रित स्वभाव स्कार्लेटकडे कुठून आला हे मात्र माहीत नाही. कदाचित सर्वांना सामावून घेण्याच्या, स्वभावाला मुरड घालण्याच्या, भावंडांबरोबर मिळून मिसळून राहण्याच्या मध्यमवर्गीय मराठी संस्कारांना स्कार्लेटचं वागणं छेद देत असल्यामुळेही मला ते खटकलं असेल. पण ते खटकलं हे तर खरंच.
स्कार्लेटची कंबर अक्षरशः वीतभर होती. आसपासची सर्व तरूण मुलं तिच्यासाठी वेडी झालेली होती. घमेंडखोर स्वभाव आणि वडिलांच्या श्रीमंतीचा गर्व यामुळे तिचं कुठल्याच मुलीशी कधी पटलं नाही. अगदी सख्ख्या बहिणींशीही नाही. युद्धानंतर टेरा सांभाळताना केवळ बहिणींच्या अंगात ओ'हारांचं रक्त आहे आणि त्यांना आजोळी पाठवणं म्हणजे ओ'हारा कुळाला कमीपणा आहे असं समजून तिने बहिणींना सांभाळलं. तरीही वेळ पडल्यावर फ्रँक केनेडीचं धाकट्या बहिणीशी - सुएलनशी ठरलेलं लग्न खोटं बोलून तिने मोडलंच. नुसतं मोडलं नाही तर स्वतःच त्याच्याशी लग्न केलं. तेही केवळ टेराचे कर भरायला लागणारे पैसे जमा करण्यासाठी. हे सगळं धक्कादायक असलं तरी टेरासाठी आपल्या अस्तित्वाचा कण न कण खर्ची घालणाऱ्या स्कार्लेटचा राग मला आला नाही. असो. तर आसपासच्या तीन परगण्यांमध्ये स्कार्लेटच्या सौंदर्याची कीर्ती पसरलेली होती. सर्व तरुण मुली तिच्यावर खार खाऊन असत. एलन आणि मॅमी यांच्या पंखाखाली सुरक्षित आयुष्य जगणाऱ्या स्कार्लेटलाही कधी एखाद्या जिवाभावाच्या मैत्रिणीची उणीव भासली नाही. उभ्या आयुष्यात स्कार्लेटला एकच खरी मैत्रीण मिळाली ती म्हणजे मेलनी. या मैत्रीचं श्रेय स्कार्लेटला शून्य आणि आपल्या संपर्कात येणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीवर निरपेक्ष निःस्वार्थी प्रेमच करण्याच्या मेलनीच्या निष्कपट स्वभावाला संपूर्णपणे जातं. एलनचं प्रतिरूप वाटावं अशा मेलनीने अतिशय भाबडेप्पणाने आयुष्यभर स्कार्लेटवर फक्त माया केली, तिला सांभाळलं. आयुष्यभर मेलनीचा दुःस्वास करणाऱ्या स्कार्लेटला मेलनीची किंमत तिच्या मरणानंतर समजली. आयुष्यभर मेलनी स्कार्लेटला तिच्या धाडसी स्वभावाबद्दल सांगत राहिली. मला तुझा आधार वाटतो असं म्हणत राहिली. ऱ्हेट बटलरसकट आख्खं अटलांटा जिच्यापुढे झुकत असे ती मेलनी आपली खरी शक्ती होती हे स्कार्लेटला समजलं तेंव्हा तिला खऱ्या अर्थाने पोरकेपणाची जाणीव झाली. स्कार्लेटच्या पाषाणहृदयाला मेलनीच्या मृत्यूने जो पाझर फोडला त्याने तिला पार नेस्तनाबूत करून सोडलं.
टेरा या कापसाच्या मळ्याचा मालक होता जेराल्ड ओ'हारा. सर्व शेजाऱ्यांना धरून राहण्याच्या त्या काळात जॉर्जियामध्ये अजूनही बऱ्याच भागात जंगल होतं. जंगलातली थोडीथोडी जागा साफसूफ करून कापसाची शेती करणाऱ्या 'साऊथ' ला आपल्या या वैशिष्ठ्यपूर्ण संस्कृतीचा मोठा अभिमान होता. टेराचे सख्खे शेजारी म्हणजे ट्वेल्व्ह ओक्स ला राहणारे विल्क्स कुटुंब. त्यांच्या घरापाशी ओकची बारा झाडं होती म्हणून हे नाव. ट्वेल्व्ह ओक्स चा ऍशली विल्क्स स्कार्लेटपेक्षा वयाने मोठा होता. युरोपात फिरून आलेला, संगीत - पुस्तकं - कविता - साहित्य यांत रमणारा सुसंस्कृत उमद्या स्वभावाचा ऍशली त्तिचा मित्र होता. ऍशलीच्या या आवडीच्या विषयांमध्ये स्कार्लेटला अजिबात गतीच नव्हती. पण सोनेरी केस आणि निळे डोळे असलेल्या ऍशलीच्या देखण्या व्यक्तिमत्त्वाचा तिच्यावर प्रभाव पडला. आयुष्य म्हणजे फक्त घोड्यावरून रपेट, नवे कपडे, मेजवान्या, गप्पा, नाच असलेली एक कायमस्वरूपी सहल आहे अशी समजूत असणारी पंधरा वर्षाची स्कार्लेट ऍशलीच्या प्रेमात केंव्हा पडली तिचं तिलाही कळलं नाही. आयुष्य म्हणजे या सर्व गोष्टींपेक्षाही अधिक काही आहे, त्यात मोठ्या जबाबदाऱ्या असतात, दुःखं असतात याची तिला कल्पनाही नव्हती आणि घरच्या श्रीमंतीमुळे पैशांची किंमतही नव्हती. ती जे मागेल ते तिला मिळत होतं त्यामुळे एखाद्या लहान मुलाने नव्या खेळण्यासाठी हट्ट करावा तसा तिने ऍशलीसाठी हट्ट केला. ऍशलीचं लग्न त्याच्या आत्तेबहिणीशी - मेलनीशी आधीच ठरलेलं होतं. शिवाय त्या दोघांच्या स्वभावात असलेली तफावत पाहून खुद्द जेराल्डनेही तिला ऍशलीचा नाद सोडून द्यायला सांगितलं होतं. पण न मिळणारी गोष्ट जास्तच हवीशी वाटायला लागते तसा स्कार्लेटने ऍशलीचा आणखीनच हट्ट धरला आणि दुर्दैवाने आयुष्यभर जपला. त्या हट्टातला फोलपणा तिच्या लक्षात आला तेंव्हा तिने मेलनी आणि ऱ्हेट या दोघांनाही गमावलं होतं. आयुष्य अर्थशून्य करून सोडणाऱ्या स्कार्लेटच्या या वेड्या हट्टामुळे मला तिच्याबद्दल सहानुभूती वाटली. मी लहान असताना बरीच हट्टी होते. एखाद्या गोष्टीचा हट्ट धरणाऱ्याच्या मनात काय काय चालू असतं याची कल्पना असल्यामुळे मला पुस्तकाच्या शेवटी स्कार्लेटबद्दल वाईट वाटलं. थोडीशी दयाही आली.
ऱ्हेट बटलर हा स्कार्लेटला पुरेपूर ओळखणाऱ्या मोजक्या लोकांपैकी एक होता. तिच्या चेहऱ्याकडे नुसता एक कटाक्ष टाकल्यावर तिच्या मनात काय चालू आहे हे त्याला अचूक समजत असे. एक ऱ्हेट आणि दुसरी मॅमी सोडल्यास स्कार्लेटला कधीच कोणीच ओळखू शकलं नाही. नाही म्हणायला जेराल्ड तिला वेसण घालू शकत असे पण शिताफीने त्यातून सुटण्याइतकी स्कार्लेट डांबरट होतीच. ऍशलीला "माझ्याशी लग्न कर " असं स्कार्लेटने सांगितलं तेंव्हा योगायोगाने ऱ्हेट तिथे हजर होता. सॅव्हानाच्या एका श्रीमंत कापूस शेतकऱ्याचा मुलगा म्हणजे सदर्न समाजाच्या वरच्या स्तरातलाच असूनही, समाजातल्या सभ्य माणसांमध्ये ऱ्हेटची गणना होत नसे. त्याचं वागणंही स्वार्थी - व्यापारीपणाचं होतं. 'बट ही इज नॉट अ जंटलमन! ' अशी त्याच्या पाठीवर चालणारी कुजबूज भूषणावह असल्याप्रमाणे तो वागत असे. खरं म्हणजे तथाकथित सभ्य आणि सुसंस्कृत समाजाच्या रूढ आदर्श वागणुकीच्या आपण किती विरुद्ध वागतो हे इतरांना दाखवून द्यायची एकही संधी त्याने कधी सोडली नाही. आपला हा उघड स्वार्थ त्याने स्कार्लेटपासून कधीच लपवला नाही. त्यामुळे
"यू आर नॉट अ जंटलमन! "
"अँड यू आर नॉट अ लेडी! "
ही वाक्य पुस्तकाच्या वेगवेगळ्या भागांमध्ये हे दोघंही एकमेकांना ऐकवत राहिले. जॉर्जियन किंवा एकूणच सदर्न मूल्ये, युद्ध आणि युद्धाला कॉन्फेडरेट् लोकांनी दिलेलं 'ग्रेट कॉझ' हे नाव यांची सतत खिल्ली उडवणाऱ्या आणि युद्धामुळे निर्माण झालेल्या टंचाईत काळाबाजार करून पैसे कमावणाऱ्या ऱ्हेटने आपल्या अंगी असलेले खरे 'सदर्न' गुण फक्त एकदाच प्रकट केले. अटलांटावर यांकींनी निर्णायक हल्ला करून गल्लोगल्ली घरं पेटवून दिली तेंव्हा. काही तासांपूर्वी बाळंत झालेली मेलनी, तिचं तान्हं बाळ, स्कार्लेटचा मुलगा वेड हॅम्प्टन आणि तिची कृष्णवर्णीय दासी प्रिसी एवढ्या लोकांची जबाबदारी स्कार्लेटवर टाकून युद्धाच्या शेवटी ऱ्हेट युद्धात भाग घेण्यासाठी अंधारात नाहीसा झाला. "ते माझं गाव जाळतायत, मी प्रतिकार करणारच" असं म्हणत युद्धात सामील झालेला ऱ्हेट पाहून मी थक्कच झाले. यादवी युद्ध हे काही फक्त काळ्या लोकांची गुलामगिरीतून मुक्तता करण्यासाठी नव्हतं. दाक्षिणात्य राज्यांसाठी त्यांच्या संस्कृतीचं रक्षण करण्याचं ते साधन होतं. भलीबुरी कशीही असली तरी ही मूल्ये कॉन्फेडरेट लोकांसाठी स्वाभिमानाची गोष्ट होती. या मूल्यांचं रक्षण करण्यासाठी गेलेल्या ऱ्हेटमध्ये त्याने प्रयत्नपूर्वक झाकलेले दक्षिणी गुण असे अखेरीस प्रकट झालेच. यामुळे ऱ्हेटच्या एरवी काळ्या वाटणाऱ्या (तसाही वर्णाने तो इतरांपेक्षा काळाच होता म्हणे) मूर्तीमध्ये काही गोऱ्या छटाही दिसल्या. ऱ्हेटसारख्या दुष्टातला हा सुष्ट गुणांचा आविष्कार 'यिन यांग' इतकाच रम्य होता. स्कार्लेटला संपूर्णपणे ओळखून असणाऱ्या ऱ्हेटने तिचा वरवर अपमान करत असताना मनातून मात्र तिच्यावर प्रेम केलं. ऍशलीकडून आपल्या प्रेमाला प्रतिसाद मिळावा म्हणून आसुसलेल्या स्कार्लेटला या प्रेमाचा साक्षात्कार झाला तेंव्हाच ऱ्हेट तिला सोडून कायमचा निघून गेला. ऱ्हेटच्या प्रेमापलिकडे आपल्यासाठी काहीच महत्त्वाचं नाही हे तिला कळलं आणि ऱ्हेटला शोधायला ती निघाली. स्कार्लेटच्या हातातून वाऱ्यासारखा निसटून गेलेला ऱ्हेट हा खरा 'गॉन विथ द विंड' तर त्याला शोधायला निघालेली स्कार्लेट म्हणाली 'टुमॉरो इज अनादर डे! ' टुमॉरो इज अनादर डे ' हे या पुस्तकाचं प्रकाशनाच्या आधीचं नाव. दोन्हीही अर्थपूर्ण आहेत.
ऍशली आणि ऱ्हेट हे वरवर परस्परविरोधी, सर्वस्वी भिन्न असले तरी आतून एकसारखेच होते. अगदी एका मुशीतून काढल्यासारखे. दोघेही कापसाच्या श्रीमंत शेतकऱ्यांचे मुलगे. सुखवस्तू संपन्न कुटुंबातले. पण ऍशलीवर सुसंस्कृतपणाचे संस्कार खोलवर झाले. मुळातच मृदू स्वभावाच्या ऍशलीलाही ऱ्हेटसारखंच युद्ध अमान्य होतं. पण समाजाची, काळाची हाक ऐकून तो युद्धावर गेला, चार वर्षं लढला. युरोपात फिरून आलेल्या ऍशलीने जग पाहिलं नव्हतं असं नाही. पण लहानपणापासून तो जो समाज बघत आलेला होता तो समाज त्यातल्या गुलामगिरीसारख्या प्रथांसहित त्याला प्रिय होता. युद्धातला फोलपणाही त्याला कळत होता. युद्धाने ते जग कायमचं नष्ट केल्यावर ऍशली मोडून पडला. प्राणीसंग्रहालयात वाढवलेल्या वाघ-सिंहांच्या छाव्यांना एकदम जंगलात सोडलं तर त्यांना जगता येत नाही तशीच ऍशलीची स्थिती होती. नव्या वातावरणाशी जुळवून घेणं त्याला जमलं नाही. लहानपणीच वडिलांशी झालेले वाद आणि नंतर घराबाहेर पडून सामाजिक चौकटी मोडून जगलेलं बेछूट बेबंद आयुष्य यामुळे ऱ्हेटचा सुसंस्कृत मृदू स्वभाव लोप पावला असला तरी ऍशलीला ऱ्हेटने पूर्णपणे ओळखलं याचं कारण त्या दोघांमध्ये असलेलं मूळ साम्य. क्लानच्या कामावर असताना गोळी लागलेल्या ऍशलीला ऱ्हेटने कमालीच्या शिताफीने वाचवलं. ऍशलीच्या मनाची नक्की काय अवस्था झाली आहे आणि ती तशी का झाली आहे हे जेंव्हा ऱ्हेटने स्कर्लेटला सांगितलं तेंव्हा त्या दोघांमधला हा विरोधाभास एकदम माझ्यासमोर प्रकट झाला. ऍशलीला स्कार्लेटबद्दल कायम आकर्षण होतं याबद्दल त्याला दोष देण्यात अर्थ नसला तरी प्रसंगी वाईटपणा स्वीकारून त्याने तिची कानउघडणी करायला हवी होती असं मला वाटत राहिलं.
पण स्कार्लेट ही अजिबात कचकड्याची बाहुली नाही. खरं म्हणजे यादवी युद्ध आणि स्कार्लेट यांनी आलटून पालटून पुस्तकाचं नायकपण वाटून घेतलंय. आपलं जग युद्धाने कधीही परत उभं करता येणार नाही असं उध्वस्त केलंय आणि आता पै - पै जोडत पराभूत आयुष्य आपल्याला जगायचं आहे हे समजल्यावरही स्कार्लेट डगमगली नाही. समाजाच्या उच्च स्तरातल्या श्रीमंत जॉर्जियन कुटुंबांना समाजात सरंजामशाहीमध्ये शोभावा असा मान होता. त्यात स्कार्लेट ही तर एलनची मुलगी होती. नवरा चार्ल्स हॅमिल्टन युद्धात कामी आल्यावर स्कार्लेटने एलनच्या मुलीला साजेल असं सगळे सामाजिक संकेत पाळून वागावं अशीच सर्वांची अपेक्षा होती. त्यात ती टेरापासून दूर अटलांटाला, सासरी राहत होती. अशा परिस्थितीत तर तिचं वागणं अगदी आदर्श असायला हवंच हवं होतं. उलट घर चालवण्यासाठी इतरांवर अवलंबून राहण्याऐवजी स्कार्लेटने स्वतः कष्ट केले. युद्धामुळे आलेलं दैन्य हे नशिबाचे भोग आहेत असं समजून आलिया भोगासी बिनशर्त शरणागती न पत्करता, स्कार्लेटने यशस्वीपणे चालवून दाखवलेली फ्रँक केनेडीची गिरणी अनेकांच्या भुवया उंचावत होती. पण काहीही झालं तरी यापुढे मी कधीही रिकाम्या टेबलावर बसून भूतकाळच्या मेजवान्या आठवून दिवस काढणार नाही अशा निश्चयाने उभी राहिलेली स्कार्लेट तिच्याविरुद्धच्या माझ्या सगळ्या आक्षेपांपेक्षाही मोठी ठरली. उदाहरणंच द्यायची झाली तर, स्कार्लेटची ही काही रूपं पुरेशी ठरावीत -
मनाविरुद्ध का होईना पण अटलांटा हॉस्पिटलमध्ये दिवस दिवस जखमी सैनिकांची शुश्रुषा करणारी, येणाऱ्या जाणाऱ्या सैनिकांना आडाचं पाणी काढून प्यायला देणारी, आंट पिटीपॅट आणि मेलनी यांना सांभाळणारी स्कार्लेट .
जवळपासची सगळी माणसं बाहेरगावी गेली आहेत, अटलांटामध्ये हातघाईची लढाई चालली आहे, पलिकडची घरं शत्रूने पेटवली आहेत, शहरातल्या दोन डॉक्टरांना सैनिकांवर उपचार करण्यातून सवड नाही आणि मला आईने सुईणपण शिकवलं अशा बढाया मारणाऱ्या बारा वर्षांच्या काळ्या मोलकरणीला सुईणपणातलं काहीच कळत नाही अशा परिस्थितीत मेलनीचं अनेक तास चाललेलं बाळंतपण पार पाडणारी स्कार्लेट.
त्याच बाळंतपणानंतर मेलनीला घोडागाडीत घालून, घोडा आत्ता मरतोय की मग मरतोय अशा अवस्थेत असताना, ऱ्हेटने अंधारात उडी मारल्यावर टेरापर्यंतचा प्रवास एकटीने करायची वेळ तिच्यावर आली. रस्त्यावर अंधार, त्यात पेटलेल्या इमारतींच्या ज्वाळांचा हालता प्रकाश नाचतोय, पलिकडच्या रस्त्यावरून हातघाईच्या लढाईचे आवाज येतायत अशा वातावरणात मध्ये कुठेच न थांबता, जीव मुठीत धरून टेरापर्यंतचा प्रवास तिने पार केला. कधी एकदा घरी जाऊन आईच्या कुशीत शिरते आहे असं तिला झालं होतं. वाटेत शेजाऱ्यांची उध्वस्त घरं बघत ती मोठ्या आशेने घरी पोहोचली तर न्युमोनियाने आई वारली आहे, वडील भ्रमिष्ट झाले आहेत आणि दोन धाकट्या बहिणी व पळून न गेलेले तीन काळे गुलाम आता आम्हाला तूच खाऊ घाल म्हणून आशेने तिच्याच तोंडाकडे बघत आहेत अशी परिस्थिती तिच्या समोर उभी ठाकली. तो सगळाच प्रवास आणि घरी पोचल्याक्षणी सर्व जबाबदारी आपल्या खांद्यावर घेऊन सूत्रं हलवणारी स्कार्लेट .
घर लुटायला आलेल्या यांकी सैनिकाकडे मेक्सिकन युद्धात सन्मानपूर्वक मिळालेली आपल्या सासऱ्यांची तलवार न लुटता आपल्या मुलाकडे असलेली भूतकाळाची एकमेव आठवण म्हणून परत मागणारी निर्भय स्कार्लेट.
आम्ही स्वयंपाकी आहोत, शेतमजूर नाही असे म्हणून शेतात काम करायला नकार देणाऱ्या काळ्या मजुरांना कामाला लावून त्यांच्या बरोबरीने शेतात राबणारी, त्यापायी आपल्या नाजूक हातांना घट्टे पाडून घेणारी स्कार्लेट.
कुरकुरणाऱ्या बहिणींना सांभाळणारी, घरात घुसलेल्या यांकी सैनिकावर गोळी झाडून त्याच्याच पिस्तुलासह त्याचा मृतदेह दलदलीत नेऊन टाकणारी स्कार्लेट.
शुद्धीवर असताना जेराल्डने तिला आयरिश माणसांबद्दल सांगितलं होतं. आयरिश माणसं प्राण देतील पण आपल्या मातीशी इमान राखून वागतील. टेरासाठी रक्ताचं पाणी करणारी स्कार्लेट जेराल्डइतकीच आयरिश आहे. टेरावर नोकरी करणाऱ्या आणि नंतर यांकी लोकांचा करवसुली अधिकारी म्हणून टेरा घशात घालायला निघालेल्या जोनास विल्किर्सन ला टेरा मिळू देता कामा नये म्हंणून पडद्याचा शिवलेला फ्रॉक घालून अटलांटाला जाणारी, ऱ्हेटकडे मदत मागणारी स्कार्लेट.
ऍशली - मेलनी - ब्यू या विल्क्स कुटुंबाला पोसणारी, ऍशलीसारखा कर्तेपण स्वीकारू शकणारा पण सज्जन स्वभावामुळे त्यात अपयशी ठरलेला पुरुषासारखा पुरुष घरी बसून असताना टेराचा प्रपंच सांभाळणारी स्कार्लेट .
हे सगळे प्रसंग पाहिल्यावर नक्की कोणत्या अधिकाराने स्कार्लेट ओ'हारा या पुस्तकाची नायिका आहे हे पटतं.
लेखिका मार्गारेट मिशेल हिने आपल्या आईच्या आईवर ही व्यक्तिरेखा बेतली होती म्हणतात. म्हणजे स्कार्लेट मध्ये सत्याचा काहीतरी अंश असावा. तो नसता तरीसुद्धा खिळवून टाकणारी स्कार्लेट सारखी दुसरी व्यक्तिरेखा आजवर माझ्या वाचनात आलेली नाही. शेवटी तिच्या गुणदोषांची चिकित्सा करत बसण्यापेक्षा पुस्तकातून एखाद्या भव्य शिल्पासारख्या साकार झालेल्या तिच्या त्रिमित रूपाकडेच पाहणं खरं महत्त्वाचं असं वाटायला लागतं यातच सर्व काही आलं.
--अदिती
१५ जानेवारी २००९,
पौष कृ. ५ शके १९३०