मागील वर्षी ह्याच काळात फ्लोरिडाला एका संमेलनाला जायचा योग आला होता. फ्लोरिडा ह्या भूभागाचे वैशिष्ट्य म्हणजे, भारताच्या अक्षांश/रेखांशाच्या अगदी मागच्या बाजूला तो येतो. त्यामुळे हवामान जवळपास आपल्यासारखेच. पूर्वी "फ्लॅश गॉर्डन" च्या चित्रकथेत एक पात्र असायचे ज्याच्या डोक्यावर एक असे साधन असे की त्यातील बाहेर येणाऱ्या प्रकाशझोतामुळे तो झपकन जमिनीत घुसू शकायचा व शेकडो मैल वेगाने जमिनीतून जाऊ शकायचा. त्याने जर भारतातून असा जमिनीला भोक पाडून सरळ जात प्रवास केला तर तो दुसरीकडून फ्लोरिडात निघेल.

फ्लोरिडाला उतरताना तेथील मुख्य भूभागापासून विलग झालेली एका पट्टीसारखी भूरचना दिसते. ही खूप लांबलचक पट्टी असून ती तुम्हाला अमेरिकेच्या नकाशावर ठळकपणे दिसेल.

फ्लोरिडात बघण्यासारखे खूप आहे. पण सर्वात जास्त थरार आहे तो केनेडी स्पेस सेंटर बघण्यात. केनेडी स्पेस सेंटर एका बेटावर (साधारण पुणे शहराएवढे) आहे व आजूबाजूने प्रशांत महासागर आहे. समुद्रामुळे अनेक अवजड भाग तेथे समुद्र मार्गाने सोयीने आणता येतात. पण स्पेस सेंटर तेथेच करण्याचे खरे वैशिष्ट्य म्हणजे स्पेस शटल, रॉकेटला अवकाशात योग्य मार्गाने व कमीतकमी तांत्रिक अडचणीने नेण्यासाठी पृथ्वीवरची सगळ्यात योग्य जागा विषुववृत्ताजवळची असते. (दुसरे उदा. श्रीहरीकोटा). आणि हेच कारण त्या बेटाला स्पेस सेंटर करण्यात महत्त्वाचे ठरले.

वेळ मिळताच केनेडी स्पेस सेंटरला भेट दिली. एक पूर्णं दिवस लागतो सर्व बघायला. फ्लोरिडा स्पेस स्टेशनची वेबसाइट आहे त्या ठिकाणी तुम्हाला जाण्यायेण्याची सोय, वेळा, तिकीट, सुविधा, इ. सगळी माहिती मिळतेच. पर्यटन बिझनेस अत्यंत शिस्तबद्ध कसा करावा हे ह्याच लोकांकडून शिकावे. आणि ह्या ठिकाणी तर साक्षात केनेडी स्पेस सेंटर असल्यामुळे सर्व पर्यटक सुविधा/आखणी दहा घरे वरच. मी अजून स्पेस सेंटरच्या प्रदर्शनीय गोष्टींबद्दल बोलतच नाहीये- त्या सर्व सुविधा तेथे जाऊनच पाहायला पाहिजेत.

माझ्याकडे भरपूर वेळ होता त्यामुळे मी सगळ्यात मोठी टूर घेतली. त्याचेच हे धावते वर्णन.

टूअरचे स्वरुप: प्रथम बसने सर्व लॉंचिंग पॅड, रॉकेट असेंब्ली स्टेशन, अंतराळवीर जिथून प्रसारमाध्यमांना फोटो देतात ती पारंपरिक जागा (नील आर्मस्ट्रॉंगनेही इथूनच फोटो दिला), छोटे-मोठे कारखाने, व इतर काही महत्त्वाची ठिकाणे दाखवत आपल्याला त्यांच्या एका अद्भुत अशा ठिकाणी आणून सोडतात. तेथे आपण आपल्याला हवा तेवढा वेळ घालवू शकतो. ह्या सगळ्याचे वर्णन पुढे दिले आहेच.

गाइड आपल्याला आवर्जून सतत सांगत राहतो ते म्हणजे त्यांनी घातलेला निसर्ग आणि विज्ञान ह्याच्या मिलाफाबद्दल. त्या बेटावर त्यांनी वन्यप्राणिजीवन व निसर्ग जसे पूर्वापार होते तसेच ठेवण्याचा आटोकाट प्रयत्न केला आहे. आपल्याला तेथे सुसरी, मोठाले गरुड सहज दिसतात. गाइडच्या सांगण्यावरून तेथे सापही खूप आहेत.

हे सगळे ऐकता ऐकता गाइड आपल्याला एक एक छोटी छोटी लॉंचिंग पॅडी दाखवतो. बेटावर अनेक छोटी लॉंचिंग पॅडी आहेत. त्यांचा वापर अर्थातच छोट्या रॉकेट साठी करतात. अनेक ठिकाणी लोकांना छोट्याशा स्टेडियम सारखी रचना करून बसून यान आकाशात झेपावताना बघण्याची सोय केली आहे. जेव्हा स्पेस शटल झेपावणार असते त्या दिवशी हजारो लोक मुलांसकट तेथे येऊन मुक्काम करतात. यानाला काही कारणासाठी उशीर झाला तर थांबावे लागेल म्हणून सगळी तयारी करून येतात कारण बेटावर हॉटेलची सोय नाही.

हे पाहिल्यानंतर आपण जातो ते व्हेइकल असेंब्ली बिल्डिंग पाहायला.

येथेच स्पेस शटल, इ. ची असेंब्ली होते व रॉकेट + स्पेस शटल उभे जोडले जाऊन, एका प्रचंड मोठ्या खास वाहनावरून (क्रॉउलर ट्रान्सपोर्टर) लॉंचिंग पॅडकडे नेतात. हे आपण सगळ्यांनी फोटोत पाहिले असेलच. व्हेइकल असेंब्ली बिल्डिंग खूप प्रचंड आहे, उंच आहे. रॉकेट + स्पेस शटलचे वजन हजारो टन असल्यांमुळे, ज्या रस्त्याने ते क्रॉउलर ट्रान्सपोर्टरने नेतात तो अतिशय उच्च तंत्राने बनवला आहे. वाळू व इतर काही साधनांचे एक-एक थर देऊन शेवटी गारगोट्यांसारखे दगड अंथरलेले आहेत. त्यावरून रणगाड्यासारख्या पट्टेरी चाकांच्या क्रॉउलर ट्रान्सपोर्टरवरून अत्यंत धीम्या गतीने रॉकेट + स्पेस शटल नेतात. ह्या वेळेस त्यात इंधन भरलेले नसते.

६ किमी प्रवास करून ते रॉकेट + स्पेस शटल लॉंचिंग पॅडकडे ८ तासात पोहोचते. लॉंचिंग पॅडपाशी खूप मोठा रॅंप आहे. त्यावरून शेवटी ते जागेवर जाते. लॉंचिंग पॅड पाहून धडकी भरते इतके ते उंच, अक्राळविक्राळ आहे. "लॉंच पॅड ३९" येथूनच पहिले यान चंद्रावर गेले. ते पाहताच आपण अंतर्मुख होतो. लॉंचिंग पॅडच्या आजूबाजूला मोकळी जमीन आहे. लॉंचिंगच्यावेळी सगळ्यांना एका ठराविक अंतरापर्यंतच जाता येते. यान एकदा लॉंचिंग पॅडवर उभे झाले की, सगळ्या चाचण्या घेण्यास सुरुवात होते. सगळ्यात शेवटी इंधन भरतात. ते भरण्यासाठी हजारो लीटरचे प्राणवायू व हायड्रोजनच्या टाक्या प्रत्येकी एका बाजूला आहेत. यानासाठी लागणारे हजारो घनलिटर (घनरूप) इंधन अत्यंत वेगाने कमीतकमी वेळात भरण्यासाठी शक्तिमान पंप आहेत. ते काही सेकंदात दोन्ही इंधन भरतात. उलटमोजणी सुरू होताच एका क्षणी, अंतराळवीर त्यात बसतात. शून्य सेकंदाला जेव्हा इंधन स्फोट होतो त्या वेळेस जो आवाज निर्माण होतो तो इतका मोठा असतो की, तो सगळ्यात जास्त ताकदीचा मानवनिर्मित आवाज ठरतो. तो आवाज अतिशय उच्च वेगाच्या लहरी निर्माण करतो. त्या लहरींचा यानावरच आणि लॉंचिंग पॅडवर दुष्परिणाम होऊ नये म्हणून, याना्च्या व लॉंचिंग पॅडच्या आजूबाजूने प्रचंड वेगाने पाण्याचा मारा करावा लागतो. ज्यामुळे त्या लहरी पाण्याने निस्ताकद होतात. दुसरी अडचण असते ती ज्वाळांना बाहेर पाडताना वाट करून देण्याची. ह्यासाठी यानाच्या खाली लॉंचिंग पॅडला एक भुयारी मार्ग असून त्यातून त्या आपल्याला बाहेर आलेल्या दिसतात.

प्रचंड वेगाने येणाऱ्या ज्वाळा, आवाज ह्यामुळे तेथे जमीन भूकंपसदृश थरथरते. ती थरथर इतकी जास्त असते की, त्यामुळे बेटावरील वन्यप्राणी सैरावैरा पळतात, साप बाहेर येतात.

हे सगळे वर्णन एकल्यानंतर व तेथील वातावरणामुळे आपण आधीच भारलेले असतो तेव्हा आपल्यालाही काहीतरी चांगली कामगिरी करायची इच्छा होते.  

त्यानंतर बस जाते ती दुसऱ्या लॉंचिंग पॅडकडे. नशिबाने मी जेव्हा गेलो तेव्हा तेथे रॉकेट + स्पेस शटल उभे होते व काही दिवसांनंतर ते आकाशात झेपावणार होते. त्यामुळे बऱ्यापैकी जवळून त्याचे दर्शन घेता आले. आजपर्यंत टीव्हीवर पाहिलेले हेच ते केसरी रंगाचे यान! सगळे पर्यटक ते यान पाहताच आनंदाने चित्कारतात. एक वेगळ्याच उत्साहाने सगळे भराभर फोटो काढतात, एक अद्वितीय आनंदाचा क्षण असतो तो. आपण ते यान प्रत्यक्ष पाहतोय ह्याचा आपला विश्वासच बसत नाही.

हे पाहिल्यानंतर आपण मंत्रमुग्ध होवून परतीला निघतो. आता ते आपल्याला म्युझियम मध्ये नेतात. इतके सगळे पाहिल्यानंतर आता काय राहिले अशी आपली समजूत झालेली असते आणि आपल्याला एकामागोमाग धक्के बसायला सुरुवात होते. अंतर्मुख आणि मंत्रमुग्ध झालेलेच असतो, त्यात भर पडते ह्या धक्क्यांची आणि आपण थक्क होतो. हे मानवाचेच काम ना? - असा प्रश्न पडायला सुरुवात होते.

येथून आपल्याला नेतात ते स्पेस शटल पृथ्वीवर परतल्यावर ज्या ठिकाणी उतरते ती धावपट्टी बघायला. स्पेस शटलचा उतरताना वेग खूप प्रचंड असतो त्यामुळे धावपट्टीची लांबी विमानांना लागण्याऱ्या धावपट्टीपेक्षा जास्त आहे. तुम्ही पाहिले असेलच की स्पेस शटल एकीकडून दुसरीकडे नेताना एका ७४७ बोईंग प्रवासी विमानाच्या वर बसवून नेतात. त्यासाठी एक असेंब्ली स्टेशन येथे आहे.

ह्यानंतर आपली बस टुअर संपते व आपल्य़ाला वेगवेगळी दालने पाहण्यासाठी एका ठिकाणी आणून सोडतात.

एका दालनात पहिल्या चंद्रस्वारीला जे जे काही वापरले त्या वस्तू, ज्या गाडीतून नील व इतर अंतराळवीर बसून यानापर्यंत गेले तेच वाहन, चंद्रावरचा एक दगड- ज्याला आपल्याला हात लावता येतो, अंतराळवीरांचा स्यूट ठेवलेले आहेत. पाहिल्या चंद्र मोहिमेनंतर ज्या यशस्वी मोहिमा झाल्या, त्यात त्यांनी एक बग्गी नेली होती तिची सहीसही प्रतिकृती तेथे आहे. पहिल्या यशस्वी चांद्रवारीच्या अपोलो स्पेस शिप आणि रॉकेटची पूर्णं प्रतिकृती इथे मांडली आहे! सगळे भाग सहीच्या सही. अंतराळवीर एका कुपीमध्ये आधी बसले, नंतर त्यातून ते एका यानात बसले आणि ते यान चंद्रावर उतरले. रॉकेट व यान वेगवेगळे सुटे करून मांडले आहेत. सगळ्यात मोठ्या रॉकेटचा घेर २० मीटर असावा व संपूर्ण लांबी १२५ मीटर असावी. हे पाहून आपल्या तोंडातून शब्द फुटत नाहीत. खाण्यापिण्याची शुद्ध राहत नाही.

थक्क्यातून (धक्क्यातून नव्हे) सावरल्यावर तुम्हाला जाणीव होते ती तहानेची. पाणी आणि कॉफीने आपण ताजेतवाने होतो व अजून एका दालनात जायला तयार होतो.

हे दालन म्हणजे एक थिएटर आहे. बसायला खुर्च्या आहेत. ह्या दालनात शिरताच आपल्याला दिसतात ते जमिनीवरच्या नियंत्रण कक्षाचे. जो समोर दिसतो तो आहे पहिल्या चंद्रवारीचा नियंत्रण कक्ष. तीच IBM मशीनं, त्याच खुर्च्या, त्या वेळेच्या तंत्रज्ञांचे ओव्हरकोटही तेच तसेच खुर्चीच्या पाठीवर टांगून ठेवले आहेत. सगळे थिएटरमध्ये बसल्यानंतर नासाचा एक कर्मचारी येतो व आपल्याला माहिती द्यायला सुरुवात करतो. सुरेख ध्वनी-प्रकाशयोजना करत माहिती दिली जाते. चंद्रावर नील/इतर उतरताना मोहीम अगदी शेवटच्या टप्प्यावर आलेली असताना नियंत्रण कक्षात जे घडत होते, त्याचे रेकॉर्डिंग आपल्याला ऐकू येते. समोर व्हिडिओवर त्यांनी जे पाहिले तेच आपण पाहत असतो. प्रकाशाचे झोत ठराविक खुर्चीवर टाकत तेथील तंत्रज्ञ त्या वेळेस जे बोलला तेच आपण ऐकतो. तेथला त्या वेळेचा उत्साह, हुरहूर आपण अनुभवू शकतो. चांद्रयान चंद्रावर पोहोचते व सगळे आनंदाने गलका करतात. नंतर एक भीषण शांतता... आणि मग नील बाहेर येताना दिसतो, तो हळूहळू खाली उतरून त्याचे पहिले पाऊल चंद्रावर पडताच त्याने जे वाक्य उच्चारले ते आपण ऐकतो.. बरेच प्रेक्षक/पर्यटक ह्याक्षणी भावनांना वाट मोकळी करून देतात व त्यांच्या डोळ्यातून आनंदाश्रू घळाघळा ओघळतात.

ह्यानंतर सगळा सेट फिरतो व आपल्यासमोर येतो एक भन्नाट सेट. चंद्रावर जर तुम्ही त्या वेळेस उभे असता आणि जर त्रयस्थपणे चांद्रयान उतरताना पाहत असता तर कसे दिसले असते तसे दिसते. नीकाळसर प्रकाश, समोर पृथ्वीचा गोळा आकाशात अतिशय सुंदर दिसतो. चांद्रयानाची पूर्णं प्रतिकृती वरून खाली येते ती ज्या वेगाने चंद्रावर उतरली तोच वेग, तेच आवाज. मग दरवाज्यातून नील बाहेर येतो.... सगळेच अप्रतिम. ह्या वेळेस आपली मानसिक अवस्था आनंदाने भरलेल्या रांजणासारखी झालेली असते.

नंतर आपण जातो ते अशा एका दालनात की जेथे आपल्याला अनुभवायला मिळतो असा एक प्रसंग की त्याने आपण एका वेगळ्या विश्वात प्रवेश करतो. येथे आपण एका प्रेक्षकाच्या भूमिकेत शिरतो व हा प्रेक्षक उभा असतो तो लॉंचिंग पॅडजवळ. त्याला काय अनुभव येतील, आवाज कसा असेल, जमीन कशी थरथरेल, इ गोष्टींची जाणीव होते. हा शो संपला की, आपण त्याच दालनाच्या दुसऱ्या भागात जातो ते असा अनुभव घ्यायला की जो कुपीत बसलेल्या अंतराळवीरांना यान शून्य सेकंदापासून झेपावताना व पृथ्वीच्या वातावरणातून बाहेर पडेपर्यंत येईल. आपल्याला एका कुपीसदृश खोलीत नेतात. तेथे नेमकी तीच रचना आहे. अंतराळवीरांच्या खुर्च्या त्याच. त्यावर आपण बसतो, आपल्याला सीटबेल्ट घालायला सांगतात. दार बंद होते व उलटमोजणी ऐकू येते. मग एक जोरदार धक्का बसतो, प्रचंड आवाज येतो, थरथर होते, आपली खुर्ची आणि प्लॅटफॉर्मसुद्धा त्या यानाच्या धक्क्यांनी हालत असतो व ग्रॅव्हिटीप्रमाणे तिरका/सरळ होतो. हे सगळे असेच चालू राहते. मग पहिल्या रॉकेटच्या निसटण्याच्या वेळेचा अनुभव मिळतो, एक धक्का बसतो. थोडी थरथर कमी होते. मग आपण अंतराळात प्रवेश करतो आणि अचानक आवाज, थरथर बंद होते. आपण अगदी शांत असा प्रवास करू लागतो व हा शो संपतो. आतापर्यंत आपण पृथ्वीवासी राहिलेले नसतो व एकदम ऐटीत वागायला लागतो.

दालनातून बाहेर पडताच आपल्याला दिसते ती एक्सप्लोरर यानाची प्रतिकृती.

त्यात आपण आत जाऊन ते पूर्णं यान आतून कसे आहे हे पाहू शकतो. यानाचे नियंत्रणकक्ष, खाद्यपदार्थ, इ. सामान ठेवण्याची जागा, असे त्याचे विभाग बघायला मिळतात.

नंतरच्या दालनात रोबोच्या काही प्रतिकृती आहेत. चंद्रावर ते कसे काम करतील ह्याची कल्पना करून त्यांचे नियंत्रण करून काही शो दाखवतात. ते पटापट पाहून होतात.

आतापर्यंत नासाने रॉकेट बनवताना जी प्रगती केली ती पाहण्यासाठी एक मोकळ्या मैदानातील म्युझियम आहे व तेथे रॉकेट, इंजिन ह्याच्या सहीसही प्रतिकृती ठेवल्या आहेत. त्याच ठिकाणी आणखी एक जबरदस्त आकर्षण आहे. ते म्हणजे एक वॉकवे.

ह्याच वॉकवेवरून नील व इतर त्यांच्या कुपीत शिरले. आपणही त्यावरून चालत जाऊन एका कुपीच्या दाराशी येतो. त्यांना त्या वेळेस कसे वाटले असेल त्याचा अनुभव घ्यायला मिळतो.

पुढचे आकर्षण म्हणजे IMAX थिएटरमध्ये दाखवलेले चित्रपट. हे ही सगळे बघण्यासारखे आहेत.

ह्यानंतर आपण भेटवस्तू घ्यायला, खाणेपिणे करायला मोकळे होतो. नासाच्या ह्या भागात मात्र चीनचे आक्रमण आहे व बहुतेक सगळ्या भेटवस्तू चायनीज आहेत पण खूपच मोहक आहेत. कीचेनी, नासातले फोटो, पुस्तके, अशा अनेक घेण्यासारख्या गोष्टी आहेत.

फोटो घेण्यासाठी काही खास जागा आहेत, त्या ठिकाणी नासाने त्यांचे लोगो लावले आहेत व त्यामुळे आपल्याला तो फोटो पाहून "तेथे" जाऊन आल्याचा आनंद मिळतो.

फ्लोरिडाला जाऊन हे सगळे बघायचे असेल तर काय करायचे ह्याचे मार्गदर्शन हवे असल्यास जरुर कळवावे.

अजय भागवत. [ajaybhagwat@marathishabda.com]