भाषांतर, अनुवाद, स्वैर अनुवाद आणि रूपांतर ही चार भावंडं आहेत, असं लहानपणी शिकलो होतो. यांपैकी भाषांतर हे दोन भाषांमधल्या मजकुरांमध्ये अंतर न पाडता करायचं असतं! अनुवाद हा भाषांतरापेक्षा स्वैर असतो, पण स्वैर अनुवाद हा वेगळा असतो. रूपांतर हेदेखील दोन्ही भाषांतलं सौंदर्य न बदलता करायचं असतं! (याखेरीज 'उचल' हेही एक मूळ लेखकांच्या पाचवीला पूजलेलं पाचवं वाह्यात भावंडं आहे.....'आधारित' करणं हा या 'उचल' नावाच्या भावंडाला सुधारण्याचा एक उपाय आहे.)

मला भाषांतर हा शब्द आवडतो. तो स्वैर किंवा साध्या अनुवादांच्या वादांत न फसता थेट संवाद साधतो. 'बोले तैसा चाले त्याची वंदावी पाउले' किंवा 'लहानपण देगा देवा मुंगी साखरेचा रवा' या ओळीची भाषांतरं इतर भाषांत आहेत की नाहीत हे मला माहिती नाही (तुकारामाच्या गाथांचं भाषांतर झालं आहे म्हणे), पण  असली तरी निदान 'मूळाबरहुकूम' नसावीत! ('मूळाबरहुकूम' हा एक भाषांतराचा खुलासा करणारा अजून एक जोड-शब्द! न ऐकणाऱ्या मुलांप्रमाणे भाषांतरंही  पूर्वी मूळ हुकूम न ऐकता केली जात असावीत. मग कुण्या एका बादशाहानं ती मूळाबरहुकूम करायचं फर्मान काढलं असावं. )

शिवाय दर काही मैलांवर भाषा बदलते. (आठ की बारा -बहुधा बारा असावं, पाहा- 'बारा गावचं पाणी', 'बाराच्या भावात' इत्यादी.) अशा बोली बदलत असल्यामुळे आपण रोज बोलताना भाषांतरं करतच बोलत असतो असं मला वाटतं.

शब्द बदलणे एवढंच करायची भाषांतरात गरज असते असं थोडंच आहे? तेच शब्दही कित्येकदा वेगवेगळ्या भाषा बोलून जातात. नुसतं 'दे' हे वेगवेगळ्या पट्ट्यांत म्हणून बघितलं की भाषा न बदलताही त्यातून विनंती, आदेश, राग अशा अनेक आंतरिक भावना व्यक्त करता येतातच की!

इंग्लंडसारख्या छोट्या देशातही अंतरा-अंतरावर भाषा बदलल्याची उदाहरणं खूप दिसतात. शिवाय स्कॉटलंडमध्ये बोललं जाणारं इंग्लिश हा एक वेगळा भाषा-प्रकार आहे. (मागे एकदा एक स्कॉटिश चित्रपट ऑस्ट्रेलियात इंग्लिश सब-टायटल्ससकट चित्रपटगृहात दाखवला गेला होता असं मी ऐकलं होतं.) इंग्लिश आणि 'इब्लिस' हे शब्द का सारख्या वजनाचे आहेत हे ती भाषा ऐकल्यावर लक्षात येतं. शिवाय तुमची इंग्रजी कोणती? हे महाराष्ट्रात जसं 'तुमचं वडगाव कोणतं' असं विचारता येईल, तसं विचारायला हवं. जितके वड तितकी वडगावं या हिशोबाप्रमाणे जितके इंग्रजांनी पादाक्रांत केलेले प्रांत, तितक्या इंग्रजी भाषा असं म्हणता येईल. मी मुद्दामच देश म्हटलं नाही, कारण बिहारची इंग्रजी वेगळी, बंगालची वेगळी आणि तामिळनाडूची तर अजूनच वेगळी.'इस्कूल', 'इस्पीड' पासून 'यम, यस, यल' पर्यंतचे उच्चार इंग्रजीला नाहीतर लाभले असते का?

भारतानं इंग्रजीला अनेक शब्द बहाल केले आहेत. 'टिफिन', 'खाकी' इत्यादी. 'प्रीपोन' हा 'पोस्टपोन'च्या विरुद्धार्थी शब्द भारतात खूप प्रचलित आहे. इंग्लंडला आल्यावर मला कळलं की इंग्लंडच्या इंग्रजीत असा शब्दच नव्हता (आणि त्यामुळे तिथे कामं दिल्या वेळेआधी करायला फार अडचण होत होती! ) मग ऑक्सफोर्ड डिक्शनरीत बघितल्यावर कळलं की हा शब्द १९७० च्या दशकात भारतातून आलेला शब्द म्हणून समाविष्ट केला गेला (आणि इंग्लंडमधल्या लोकांना 'आता कामं आटपा लवकर' असं सांगता यायला लागल!). ट्रान्सफॉर्मरच्या भोवती, त्यातलं तेल सांडलं तर ते वाहून जाऊ नये म्हणूम एक 'बंड' (Bund) बांधतात. हा बंड शब्द मी कधी अभियांत्रिकीत शिकलो नव्हतो. पण पुन्हा एकदा महाजालावरच्या ऑक्सफोर्ड डिक्शनरीनं साथ दिली. हा मूळ 'बांध' या शब्दावरून घेण्यात आला आहे!

'लेफ्टी' हा शब्द आपण भारतात सर्रास वापरतो. इंग्लंडमध्ये लोकांना हा कळत नाही. (बरं डावं-उजवं न कळणारी ही माणसं नक्कीच नाहीत! ) तिथे 'लेफ्ट हँडेड' असं म्हटलं जातं. पण अचानक एका दक्षिण आफ्रिकेतल्या 'साहेबा'ची आणि माझी भेट झाली आणि बोलता बोलता तो 'लेफ्टी' असं म्हणून गेला! 'सायमल्टेनियस'चं 'सायमल्टेनियसली' होतं पण 'पॅरलल'चं 'पॅरलली' होत नाही - ते 'इन पॅरलल' होतं. आता ही भाषेची खुबी झाली, पण भाषांतर अशी सौंदर्यस्थळं दाखवून देणारं कसं करणार?

'हू विल बेल द कॅट' हे आपण जरी भारतात म्हणत असलो, तरी इंग्रजांना हे मांजराच्या गळ्यात घंटा बांधणं माहिती नाही. त्यामुळे भारतात आपण या गोष्टीचं भाषांतर इंग्रजी म्हणीत केलं तरी ती म्हण इंग्लंडमध्ये म्हटली जात नाही. मात्र ही म्हण अमेरिकेत लोकांना माहिती आहे म्हणे!

अर्थात,मराठीतल्या मराठीतही असंच आहे की. 'घराला रंग दिला' हे आपण शुद्ध (पुणेरी?) मराठीत म्हणतो, पण 'घराला रंग काढला' असं मालवणीत म्हणतात. 'रंग काढला, पण दुसरा दिला की नाही? ' असं त्यांना विचारावंसं वाटतं; पण कुठेतरी भिंतीला पोपडे आलेल्या मातीच्या घरांतल्या रंगांची अगतिकताच त्या 'रंग काढणे' मध्ये समाविष्ट असावी'.

पुण्या-ठाण्यात 'कॉर्न क्लब' नावाची मक्याचे पदार्थ विकणारी उपाहारगृहं सुरू झाली तेव्हा मला त्याना 'सर्वात्मका' असा एक सात्त्विक शब्द सुचला होता. ट्वेंटी-ट्वेंटी क्रिकेटला 'विसविशीत' क्रिकेट असाही एक पर्याय सुचला होता. अर्थात, हा विनोदाचा भाग झाला. अशा विविधतेतून भाषांतरं करणाऱ्या लोकांबद्दल मला खरंच आदर वाटतो. (वास्तविक मला 'महाराष्ट्राला भाषांतराची मोठी परंपरा आहे' असं एक शालेय निबंधस्पर्धेसाठी तयार केलेलं वाक्य लिहिण्याचा मोह अनावर होतो आहे.) गोपाळ गणेश आगरकरांनी हॅम्लेटचं भाषांतर केलं, तर विंदा करंदीकरांनी लिअरचं. ऑथेल्लोचा 'झुंझारराव' झाला. मी ही भाषांतरंच वाचली आहेत, मूळ शेक्सपिअर वाचायची अजून हिम्मत झाली नाही (ते इंग्रजी कळायची पात्रता नाही). भाषांतरांमुळे (लखू रिसबूडप्रमाणे) जगातली चार नावं (मूळ लेखकाच्या नावांचं स्पेलिंगही माहिती नसताना) लोकांच्या तोंडावर फेकण्याची कशी 'सोय' होते. 

कवितांमध्ये कृष्णाच्या गीतेची विनोबांनी गीताई केली. यातल्या काही भाषांतरांमधली अंतरं बघण्यासारखी आहेत. 'समवेता युयुत्स्वव: मामका: पांडवाश्चैव' चं 'पांडूचे आणि आमुचे युद्धार्थ जमले तेव्हा' हे जरा मजेदार वाटतं. 'एवं सतत युक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते' चं 'असे मिसळले कोणी तुज भक्त उपासती' हे त्या मानानं चपखल वाटतं. अर्थात, यामुळे गीता (जितकी समजू शकते तितकी) आपल्याला सहजपणे समजायला लागली हे नाकारता येणार नाही. (या भाषांतराला कमी लेखण्याचा इथे अजिबात हेतू नाही. )

समश्लोकी भाषांतरांमधे मला पाडगावकरांनी केलेलं कबीरांचं भाषांतर आठवतं. गझलांमध्ये समश्लोकी किंवा वेगळ्या वृत्तांत बसवलेले असे अनेक शेर सापडतात.

'दर्द से मेरा दामन भर दे या अल्ला
फिर चाहे दीवाना कर दे या अल्ला'

या निदा फाजलींच्या शेराचं

'तुला स्मरावे नित्य म्हणून हे कर देवा
माझी झोळी दुःखांनी तू भर देवा'

हे संगीता जोशींनी केलेलं रूपांतर त्यातल्या 'झोळी' या शब्दप्रयोजनामुळे कसं मराठमोळं होऊन जातं!

मला नासिर काजमीच्या एका शेराचं भाषांतर सुचून गेलं होतं.

'दिनभर तो मै दुनिया के धंदों मे खोया राहा
जब दीवारोंसे धूप ढली तुम याद आये' चं

'कंठतो दिवस मी व्यापांत अपुल्या
सांज होता तुझी जाणीव होते' असं करताना 'दिवस कंठणं' आणि 'व्याप' हेही सुचले.

अचानक आठवलं - मी आणि माझा एक सहकारी एकदा जर्मनीत एका संगीतप्रेमी जर्मन मित्राबरोबर लाइपझिग या शहरात एका पियानोच्या कार्यक्रमाला गेलो होतो. तिथे त्याची अजून काही जर्मन मित्रमंडळी भेटली. बोलता बोलता त्यांच्यापैकी एकानं विचारलं, "तुमच्याकडच्या भाषेत जुन्या काळी लिखाण व्हायचं का? किती जुन्या काळी?" (या शहरातच मी  'गटे'चा पुतळा पण बघितला होता.) मी त्याला म्हटलं, "संस्कृत लिखाण, त्यातली काव्य / नाटकं तर हजारो वर्षं जुनी आहेत. अगदी शेक्सपिअरच्याही आधीची. " तो मक्खपणे म्हणाला "कोणाच्या आधीची? " मी म्हटलं, "शेक्सपिअर". तो पुन: म्हणाला, "कोण?" मी आश्चर्यचकित झालो. माझ्या सहकाऱ्यानंही त्याला पुन: 'शेक्सपिअर' म्हणून बघितलं. पण एक तर त्यांना कुणालाही तो माहिती नव्हता किंवा कदाचित इंग्रजीचा वरचष्मा मान्य करायचा नाही हेही कारण असेल! पण ते मी जर्मनीपेक्षा फ्रेंच लोकांमध्ये जास्त बघितलं आहे. कारण शेवटी जर्मन आणि इंग्रजी या 'अँग्लो-सॅक्सन' म्हणजे बहिणी बहिणी आहेत.

असो. प्रांत बदलले, भाषा बदलल्या, शब्द, रूपं, सगळं बदललं तरी त्यांतली माया जोपर्यंत तीच आहे तोवर त्यांची भाषांतरं मला वाटतं शक्य आहेत. पु. ल. त्यांच्या लेखनाचं कानडीत भाषांतर झालं त्यावेळी बोलताना म्हणाले होते, कानडीनं मराठीला 'आप्पा, अण्णा आणि आक्का' हे तीन मायेचे शब्द दिले. अजून काही दिलं नसतं तरी चाललं असतं. इंग्रजीत 'हाउ आर यू? ' च्याप्रमाणेच 'आर यू ऑल-राइट? " असंही विचारायची पद्धत आहे. मला ते सुरुवातीला जरा उद्धट वाटायचं. पण एखादा कमरेवर हात ठेवून कोकणी माणूस 'कसा... बरा मा? ' असं विचारतो ते त्याच अर्थानं की. असा विचार केला, आणि त्यातलं प्रेम अचानक ठळकपणे दिसायला लागलं.

जगात कुठेही माणसं (काही अपवाद वगळता) माणसांवर, फुलांवर, निसर्गावर, पाणिमात्रांवर प्रेमच करतात. 'जावे त्यांच्या देशा' मध्ये युरोपात आलेल्या पु. लं.ना एका मनुष्यानं त्याच्या बागेतल्या फुला-रोपट्यांची न कळणाऱ्या भाषेत सुंदर ओळख करून दिली होती, सौंदर्याच्या या अव्यक्त भावना पोचण्यासाठी भाषा आणि भाषांतरं ही माध्यमं अगदी लागलीच तर हाताशी असावीत एवढंच त्यांचं प्रयोजन, दुसरं काय. बहुतांची 'अंतरे' जोपर्यंत सुख-समाधान-शांती यांचीच मनोमन प्रार्थना करतात, तोपर्यंत त्यांची भाषा आणि त्यांमधली अंतरं ही एकमेकांच्या दिशेनेच येत राहणार!

- ख. रे. खोटे

(माननीय प्रशासक, हे मी ख. रे. खोटे या टोपणनावानं प्रकाशित करायचा प्रयत्न केला; पण ते दिसत नसल्यामुळे माझ्या नावानं प्रसिद्ध करतो आहे. कृपया दोन्ही लेखांपैकी एकच प्रकाशित करावा.)