अनपेक्षित यशस्वी झालेला संगणक व तंत्रज्ञान क्षेत्रातला प्रयोग असं लिनक्सचं वर्णन करण्यात येतं. त्या लिनक्स विषयी थोडेसे.गेली सुमारे वीस वर्षे मी लिनक्स आणि फ्री डॉस या संगणक प्रणाली वापरत आलो. सध्या मी उबंटू वापरतो. उबंटू हा लिनक्स या कार्यकारी प्रणालीचा एक स्वाद आहे. असे अनेक स्वाद (जूज, मँड्रिव्हा, रेड हॅट, फेडोरा, डेबियन, स्लॅकवेअर)  लोकप्रिय आहेत. या लेखात लिनक्स (म्हणजे या सर्व स्वादांचा गाभा) आणि मुक्त प्रणालींविषयी जास्त माहिती देत आहे.

लिनक्स ही काही केवळ एक संगणक प्रणाली नाही. ती एका जागतिक चळवळीचा महत्त्वाचा भाग आहे. सारे जग एकाच अर्थधर्माचे पालन करत असताना, संगणक हा त्यातला महत्त्वाचा घटक बनला आहे हे सगळ्यांनाच मान्य आहे. या अतिमहत्त्वाच्या घटकावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी वाटेल ते करण्याची तयारी असणाऱ्या सॉफ्टवेअर कंपन्यांनीही धसका घ्यावा असे तत्त्वज्ञानं लिनक्स मागे आहे.

ज्यावेळी संगणक क्षेत्रात घडवल्या जाणाऱ्या प्रत्येक निर्मितीची केवळ दामदुप्पटच नव्हे तर कैक पट वसुली करण्याची पद्धत होती, त्यावेळी मूळच्या फिनलंडच्या आणि नंतर अमेरिकास्थित लिनस टोरवाल्ड्स या संगणक तज्ज्ञाने मोठ्या संगणकावर वापरल्या जाणाऱ्या यूनिक्स या कार्यप्रणाली सारखी ताकदवान आणि तिच्याशी नाते सांगणारी नवी प्रणाली व्यक्तिगत संगणकांसाठी लिहिली…. खरे तर त्याचा गाभा तयार केला. आणि इंटरनेट वरून तो इतरांसाठी खुला केला. जगभर पसरलेल्या संगणक तज्ज्ञांना तो आवडला. नंतर त्यांनी त्या गाभ्यावर अवलंबून अशी कार्यकारी प्रणाली जन्माला घातली. वाढवली. आता या बाळाने चांगलेच बाळसे धरले आहे.

त्याही आधी रिचर्ड एम्. स्टॉलमन या संगणकतज्ञाने असा विचार मांडला की प्रत्येक संगणक प्रणाली मुक्त असायलाच हवी. हा विचार त्याने मग त्याच्या फ्री सॉफ्टवेअर फौंडेशन या संस्थेमार्फत जगभर पसरवला. या विचारांमधील मूळ तत्त्व असे की प्रत्येक प्रणाली व त्यातील प्रोग्राम्स सर्वांना वाचण्यासाठी, कॉपी करण्यासाठी , वापरण्यासाठी आणि बदल करून सुधारणा करण्यासाठी खुले असायलाच हवेत. हा खुलेपणा-स्वातंत्र्य ‘ फ्री ‘ या शब्दात अभिप्रेत आहे.

तलवारी पेक्षा तराजू बरा या न्यायाने नवनिर्मिती, उत्पादन व विक्री याचा वापर इतरांवर ताबा मिळवण्यासाठी करण्याचे तंत्र, यंत्रसंस्कृतीने रुजविले आणि बाजाराचे रूपांतर रणांगणात केले. अशा काळात उत्पादनाच्या वापरकर्त्याला ते उत्पादन बनवण्याची प्रक्रिया सांगून टाकून, त्याची इच्छा आणि कुवत असेल तर त्या उत्पादनात बदल, सुधारणा करण्याचे स्वातंत्र्य देणारे हे तत्त्वज्ञानं स्टॉलमन यांनी मांडले. ज्या बाजारात एखादी वस्तू विकताना किंवा विकण्यासाठी दुसरी वस्तू फ्री म्हणजे फुकट देणारी फसवी युक्ती वापरली गेली, तिथेच फ्री या शब्दाचा दुसरा अर्थ – स्वातंत्र्य , निदान संगणकाच्या क्षेत्रात तरी प्रत्यक्षात आला आहे.

लिनक्स ही फ्री ऑपरेटिंग सिस्टिम आहे. पण याचा नेमका अर्थ काय हे नीट समजून घेऊया. त्यासाठी संगणकीय क्षेत्रातल्या काही पारिभाषिक संज्ञांचा परिचय करून घ्यावा लागेल.

संगणक म्हणजे आपल्या समोर दिसणारा पडदा, कीबोर्ड, माऊस आणि त्याचा मेंदू. या मेंदूला मायक्रो प्रोसेसर म्हणतात. संगणकाच्या विविध भागांशी आणि वापरणाऱ्याशी संपर्क निर्माण व्हावा यासाठी आणि विविध कामे करणाऱ्या प्रणाली वापरता याव्यात म्हणून एक मूलभूत संगणक प्रणाली संगणकाच्या स्मृतिकक्षात भरावी लागते. ती कार्यकारी प्रणाली होय. प्राण्याचे पिलू, अगदी लहान असतानाही पाहणे , ऐकणे, हालचाल करणे, आवाज काढणे अशा अनेक प्राथमिक क्रिया करू शकते. या करण्यासाठी या पिलाकडे जी प्रणाली असते. तशीच संगणकाची कार्यकारी प्रणाली असते. एकदा या क्रिया करता यायला लागल्या की मग इतर गोष्टी ते पिलू शिकू शकते. नंतर शिकण्याच्या गोष्टींची तुलना आपल्याला संगणकात वापरल्या जाणाऱ्या इतर उपयुक्त प्रणालींशी करता येते. या प्रणालींना इंग्रजीत अँप्लिकेशन सॉफ्टवेअर म्हटले जाते. यात कचेरीत वापरल्या जाणाऱ्या ऑफिस सूट, हिशेब प्रणाली, चित्रे काढण्याची प्रणाली या सारख्या प्रणालींचा अंतर्भाव करता येईल.

संगणकाची एकूण परिणामकारकता त्यावरील कार्यकारी प्रणालीवर अवलंबून असते. जगभर प्रसिद्ध असलेली आणि अनेक ठिकाणी वापरली जाणारी विंडोज ही प्रणाली, अनेकांना ठाऊक असते. हल्लीच निरनिराळ्या कारणांमुळे लिनक्सचे नाव आपल्यापैकी अनेकांच्या कानावर आहे. साधारणपणे विंडोज वर ज्या ज्या गोष्टी करता येतात, त्या सर्व लिनक्स वर करता येतातच. पण अनेक बाबतीत लिनक्स जास्त सरस आहे. पूर्वी लिनक्स ही फक्त अभियंते आणि शास्त्रज्ञ यांनी वापरण्याची प्रणाली होती. माऊसचा कमी वापर आणि उपयोजित प्रणालींची कमी संख्या, आणि लोकप्रिय विंडोजच्या पेक्षा वेगळ्या आज्ञा या कारणांमुळे लिनक्स लोकाभिमुख झाली नाही. आता मात्र, गेल्या काही वर्षात जागतिक संगणकतज्ज्ञांच्या एकत्रित प्रयत्नांमुळे या सर्व अडचणींवर मात करून लिनक्सने आपले प्रभावक्षेत्र प्रचंड वाढवले आहे.

"लिनक्समध्ये असे काय आहे की ज्यामुळे आम्ही विंडोजचा वापर बंद करून लिनक्स वापरावे ?" हा अनेकांचा प्रश्न असू शकतो. त्यातल्या अनेकांना आपल्या संगणकाबरोबरच "आणतानाच बसवून मिळालेली " जागतिक दबदब्याची विंडोज प्रणाली वापरायला लायसेन्स लागते आणि त्यासाठी सुमारे ४-५ हजार रुपये जादा मोजावे लागतात याची कल्पनाच नसते. पण "तसे सगळेच तर करतात " या सबबीवर या कडे दुर्लक्ष केले जाते. "तसे असेल तर मग आता पर्यंत आमच्यावर काहीच कारवाई का झाली नाही ?" या त्यांच्या प्रश्नाचे उत्तर, लोकांनी ह्याच प्रणालीची फुकट का होईना पण सवय ठेवावी, नाहीतर आपला धंदा कोसळेल अशी भीती वाटणारी कंपनी आणि कारवाई करण्याचे अधिकार असणाऱ्या कुजलेल्या सरकारी संस्था हे आहे. पण त्यात फार न शिरता लिनक्स का वापरावे या प्रश्नाचे उत्तर आता आपण पाहणार आहोत.

लिनक्स वापरावे कारण त्याची संगणकावर प्रतिस्थापना करणाऱ्या सी.डी. मध्येच ही प्रणाली इतरांना कॉपी करून देण्याचे स्वातंत्र्य देणारे लायसेन्स अंतर्भूत असते.

लिनक्स वापरावे कारण, लिनक्स स्थापना करण्याची सी.डी. आपल्याला कोऱ्या सी.डी. पेक्षा थोड्या जास्त किमतीत (सुमारे २५ ते १०० रु.) उपलब्ध होऊ शकते. किंवा तुमच्या मित्राकडून मोफत मिळू शकते.

लिनक्स वापरावे कारण ते वापरणे अवघड नाही फक्त थोडेसे वेगळे आहे.

लिनक्स वापरावे कारण ढोबळ मानाने पाहता त्याला व्हायरसचा त्रास होऊ शकत नाही.

लिनक्स वापरावे कारण ते महिनोन्महिने दिवस रात्र अविरत चालू शकते. ते स्थिर आहे. त्याच्या वरील प्रणाली सहजासहजी कोलमडून पडत नाहीत.

लिनक्स वापरणे अधिक सुरक्षित आहे कारण ते पारदर्शी आहे. या प्रणालीचे सर्व अंतरंग सर्वांना पाहण्यासाठी खुले आहेत. त्यामुळे कोणतीही आक्षेपार्ह गोष्ट करणारी प्रणाली त्यात लपवणे अवघड आहे. आपण माहितीच्या जालात विहार करताना आपला संगणक इतर संगणकांना जोडलेला असतो. अशा वेळी ज्या प्रणाली पारदर्शक नसतात त्या वापरकर्त्यासाठी धोकादायक ठरू शकतात. विशेषतः संशोधन करणाऱ्या प्रयोगशाळा व व्यक्ती, राष्ट्रीय संरक्षणाबाबतची गुपिते सांभाळणारे संगणक, किंवा लहान मोठ्या कंपन्यांचे आर्थिक व्यवहार अपारदर्शी प्रणाली वापरल्याने असुरक्षित असतात.

लिनक्स वापरावे कारण या प्रणालीत होणाऱ्या सुधारणा तत्परतेने आणि सहजपणे आपल्यापर्यंत पोहोचतात.

लिनक्स वापरावे कारण जागतिक दर्जाच्या प्रणाली कशा लिहिल्या आहेत ते संगणकशास्राच्या विद्यार्थ्यांना समजू शकते. या विद्यार्थ्यांना विविध प्रणाली लिहिण्यासाठीची अवजारे ती प्रणाली प्रस्थापित करतानाच संगणकावर घेता येतात. ही अवजारे मुक्त आणि मुफ्त असल्याने त्यासाठी विद्यार्थ्यांना कोणताही वेगळा खर्च करावा लागत नाही (किंवा चोऱ्या कराव्या लागत नाहीत).

संगणकाचा हा आत्मा असा जवळजवळ फुकट वाटणे कोणाला कसे परवडते हा प्रश्न अनेकांना पडू शकेल. जगभरातले लाखो संगणकतज्ज्ञ आपापल्या (फारसे न आवडणारे काम असणाऱ्या) नोकऱ्या सांभाळून घरी आल्यावर संगणकावर ही नवी निर्मिती करतात. त्यांचा पोटाचा प्रश्न सुटलेला असतो, पण निर्मितीचे वेड त्यांना स्वस्थ बसू देत नाही. अशा वेळी मुक्त आणि मुफ्त लिनक्सवर त्यांनी लिहिलेली प्रणाली अनेकांच्या उपयोगी पडू शकते. उपयुक्ततेत कणभरही कमी नसणारी ही प्रणाली, विकण्याची त्यांना इच्छा नसते किंवा तसली धडपड करण्याची त्यांची कुवत नसते वा त्यांना तेवढा वेळ नसतो. मग पडेल भावात कोणातरी बड्या दादाला (बिग ब्रदर) ती विकण्यापेक्षा लिनक्स मार्फत जगभरच्या लोकांनी ती वापरली यातच त्यांचा आनंद असतो.

लिनक्सचे यश दडले आहे ते ज्या परवान्याखाली ते वितरित केले जाते त्या परवान्याच्या (लायसेन्स) रचनेत. हा परवाना (GNU-GPL) या नावाने प्रसिद्ध आहे. या परवान्यातील कळीचा शब्द आहे स्वातंत्र्य. ही कार्यकारी प्रणाली वापरण्याचे, कॉपी करण्याचे, इतरांना वाटण्याचे, ती वाचून त्यात योग्य ते बदल करून सुधारणा करण्याचे आणि ती विकण्याचेही स्वातंत्र्य. विविध संगणकतज्ज्ञांनी इंटरनेटवर ठेवलेल्या त्यांच्या (GNU-GPL परवाना असणाऱ्या) मुक्त निर्मिती, विविध कंपन्या उतरवून घेतात. त्या एकत्र करतात आणि नंतर विकतात. मोठ्या कंपन्या त्यांच्या कडून या प्रणाली विकतही घेतात. कारण मोठ्या कंपन्यांत काम करणाऱ्या लोकांचा वेळ वाचवण्यासाठी मोठ्या कंपन्या लिनक्स कंपन्यांकडून अडचणी सोडवण्याची सेवा मिळवतात. असे घडते कारण (GNU-GPL) परवाना कशाचीही सक्ती करत नाही .अगदी प्रणाली फुकट वाटण्याचीही.

भारतीय संगणक तज्ज्ञांचा यात काय सहभाग आहे ? काही माननीय अपवाद वगळता अगदी थोडासाच. भारतीय बुद्धिमत्ता सेवा क्षेत्रात थोडीशी पुढे आहे पण नव्या उपयुक्त प्रणाली लिहिण्यात मात्र नाही हे मान्य करावेच लागेल. म्हणूनच कमी किंवा शून्य खर्चाची पण अतिशय ताकदवान लिनक्स वापरून नव्या उपयुक्त प्रणाली लिहिणे आणि नंतरच्या सेवा दिल्या बद्दल युरो किंवा डॉलर मिळवणे हा मार्ग नक्कीच श्रेयस्कर ठरेल.

प्रणाली वापरण्यातल्या अडचणी सोडवण्यासाठी नेहमी लिनक्स कंपन्यांकडेच धाव घ्यावी लागते असेही नाही. जगभर चालू असणारे लिनक्स वापरणाऱ्यांचे गट (Linux User Groups) कोणाही लिनक्स वापरणाऱ्याला ही सेवा मोफत देतात. पुण्यात असा गट पुणे लिनक्स यूजर् ग्रुप (PLUG) या नावाने कार्यरत आहे. दोन हजार पेक्षा जास्त सदस्य असणारा हा गट लिनक्सचा प्रचार, प्रसार, प्रशिक्षण ना नफा या तत्त्वावर करीत असतो.

तुम्ही जेव्हा लिनक्स वापरता किंवा दुसऱ्याच्या संगणकावर बसवता, तेव्हा तो दुसरा, तुमचे गिऱ्हाईक बनत नाही .मित्र बनतो. लिनक्स वापरल्याने बड्या दादाच्या खोडावरचे तुम्ही बांडगूळ बनत नाही ते सहजीवन असते. लिनक्स वापरून तुम्ही एकाच कंपनीला जगात सर्वशक्तिमान आणि एकाच व्यक्तीला सर्वात धनवान बनण्यापासून थोपवू शकता.

उद्या येऊ घातलेल्या सर्वव्यापी संगणकविश्वात वसुधैवकुटुंबकम् हा मंत्र सांगणाऱ्या भारताला लिनक्स ही प्रणालीच सुयोग्य आणि श्रेयस्कर नाही काय?