ह्या रिक्षावाल्याचा काय problem आहे कळंत नाही. मझ्या आणि मंजूच्या का असा मागे लागलाय? सूखाने जगू देत नाही साला. ह्याला बरोबर वठणीवर आणला पाहिजे. पण सहजशक्य आहे का ते? युद्धच पुकारावं लागेल.
टेह्ळणी करा, टेहळणी करा, शत्रू केव्हा नेम साधेल सांगता येत नाही. चारही बाजूंनी कडेकोट बंदोबस्त हवा..... पण कसा बंदोबस्त ठेवणार? सामान तरी कितीसं आहे इथे? सहज माझी नजर खुर्चीकडे जाते. मी झटकन जावून खुर्ची उचलतो आणि खिडकीसमोर ठेवतो. इथूनच दिसतो साल्यचा रिक्षास्टॅंड. पण नुसत्या खुर्चीनं भागणार नाही. मी परत टेबलाजवळ जातो आणि त्यच्यावरची पुस्तकं खुर्चीवर रचतो......... हं, आता झाली भिंत चिरेबंद. आता ये म्हणावं साल्याला. आणि बरं का रे साल्या, मी काही रंगांधळा नाही. तुमचे खाकी कपडे बरोबर ओळखतो मी.
अजून काय बरं हवं होतं.......... हं, दुर्बिण. दुर्बिण कुठे ठेवलीत बहिर्जी?....... मिळत कशी नाही? मी टेबलावरचं वर्तमानपत्र घेतो, त्याची गुंडाळी करतो. झाली दुर्बिण. खुर्चीवर पाय ठेवून आता मी दुर्बिणीतून खिडकीबाहेर बघतो....... हं. हा रस्ता, हा रस्त्यावरचा विजेचा खांब, ह त्याला टेकून पथारी पसरून बसलेला चांभार आणि हा बसस्टॉप. हा रिक्षास्टॅंड, आणि ही मंजू. ही कशाला मरायला चाललेय तिथे? हजार वेळा सांगितलं रिक्षाने जावू नको म्हणून. ए, तो फसवेल तुला, गटवेल तुला. Thank God वाचलो. ती बस स्टॉपवर जावून उभी राहिली.
हा कुणी मला धक्का मारला? अरे, हा रिक्षावाला इथे काय करतोय? आणि साला मला बाजूला ढकलून माझ्याच दुर्बिणीतून बघतोय. बाहेरचं वर्णन मला ऎकायचं नाहिये रे. कोण बाई? आपल्या बाई? हरामखोरा ती बायको आहे माझी. आपल्या बाई म्हणू नकोस साल्या........... हिला पण आत्ताच गॅस संपल्याची वर्दी द्यायचेय. घरात स्टोव्ह आहे, रॉकेल आहे. .........माझं त्याच्याकडे लक्ष जातं. तो अजूनही माझी दुर्बिण वापरतोय. मी त्याला पुन्हा बजावतो. ऎकत नाही म्हणजे काय? मझा राग अनावर होतो. मी त्याला जीवाच्या आकांताने ढकलतो.
साला तो चिडला बहुतेक. उठून अंगावर येतोय. ढकलतोय. अरे साल्या जबरदस्ती करतोस काय? अजून मला तो पाठी ढकलतोय. सुशिक्षित म्हणून माज आला का असं विचारतोय. अरे बाबा माझा तसा हेतू नव्हता. शी. काय ही भाषा..... म्हणे बायको राखायची जमत नाही तुम्हाला आणि सुशिक्षित म्हणून चांगले नग उचलता? तुमच्यासारख्या छक्क्यांनी खरंतर लग्नच नाही केली पाहिजेत. म्हणे गरज असेल तर अशा बायकांशी लग्न करा ज्यांना पाहून पुरुषांच्या माना खाली गेल्या पाहिजेत. गांडीत दम नाही तर आणली कशाला बायको? का पाहू नये आम्ही वाईट नजरेने तुमच्या बायकांकडे? आम्हाला माहितेय तुम्ही झाट वाकडं करू शकत नाही आमचं....... अरे जा ना साल्या आता बोललास तेवढं पुरे नाही का? परत का येतोय हा? शी, पुन्हा गलिच्छ भाषा.......... म्हणे बाईंना स्कर्ट का काय ते घालायचा आग्रह करा. ते क्रीम बीम पायाला लावून केस झाडायचं.
गेला साला. पण काय ही घाणेरडी भाषा. त्याचे शब्द माझ्या कानांत वावटळीसारखे घुमतायत. असह्य. असह्य होतंय सगळं. अगतिकता का नपूंसकत्व? त्याचा आवाज चारही बाजूंनी माझ्यावर हल्ला करतोय. सहनशक्तीपलिकडे आहे माझ्या हे सगळं. असहाय होवून मी जोरात किंचाळतो. गेले, त्याचे घुमणारे आवाज गेले. आता फक्त नीरव शांतता.
मी थरथरतोय. थरथरतच मी खिशातली सिगरेट काढतो. पेटवतो. .........आम्ही तुमचं झाट वाकडं करू शकत नाही काय? आम्हीही तुमचं वाकडं करू शकतो.......... हातातली सिगरेट जमीनीवर आपटून मी ती चिरडतो........... असा चिरडेन मी तुला साल्या. शिपाईगिरी रक्तात आहे आमच्या. थोरल्या आबांचे वारस उगीच नाही आम्ही. ही सगळी पृथ्वी रिक्षारहित करेन आणि मगच प्राण सोडेन. अरे, ह्या छोट्या मोठ्या लढाया? ह्या हरल्या म्हणून काय झालं. The ultimate Victory is ours. माझ्यासारखी अठ्ठावीस वर्षाची कोवळी पोरं गंडवता?
हे मला एकट्याला झेपेलसं वाटत नाही. आबा आणि थोरल्या आजोबांची मदत घ्यायला हवी. पण ते तर मृत आहेत. मग? प्लॅंचेट. प्लॅंचेट करून त्यांना बोलावता येईल. मी टेबलावरचा खडू उचलतो आणि एका बाटलीचं झाकण घेतो. जमीनीवर एक गोल काढून त्याच्या मध्यभागी ते झाकण ठेवतो. आता पूर्वजांना मदतीचं आव्हान करायला हवं.
.......हे स्वर्गस्थ पूर्वजांनो, तुमच्या ह्या भाग्यशाली कुळातला नव्या दमाचा शिलेदार तुम्हाला आवाहन करीत आहे. या, आणि तुमच्या ह्या कुलदीपकाला तुमच्या दिव्य शक्तिस्रोताने भारून टाका. शक्ती द्या मला लढण्यासाठी कारण हे युद्ध साधंसुधं नाही. हे महायुद्ध आहे. नाही हे दोन व्यक्तींतलं, नाही वर्गातलं, हे महायुद्ध आहे दोन प्रवृत्तींतलं. एकीकडे आपला म्हणून मी तर दुसरीकडे त्यांचा म्हणून तो. रिक्षावाला. उन्मत्त, उद्दाम, उथळ, उलट्या काळजाचा रिक्षावाला. ज्याच्या नसानसांत भरलेय गुंडगिरी, दादागिरी. मिटरप्रमाणे पॆसे घेत नाही साला.
हा रुद्राचा आवज कुठून येतोय? प्रकाशही कमी झालाय. प्लॅंचेटचा परिणाम? .............या आबा, या थोरले आजोबा तुम्हीही या. शक्ती द्या मला लढण्यासाठी शक्ती द्या मला Please शक्ती द्या मला. Oh Its moving टोपण हललं प्लॅंचेट्ने येणार असा कॊल दिला. ते येणार शक्तीचे घट भरून आणणार, ते येणार, ते आले, ते आले, ते आले........... हा कसला आवाज? कोण टाळ्या वाजवतंय? छे.
रुद्राच्या मंत्रोच्चारात काही क्षण कसे गेले कळंत नाही. प्रकाशही पूर्ववत होतोय असं वाटतंय. सारं कसं शांत शांत वाटतंय........ मंजू, माझी मंजू. किती स्वप्न होती आपल्या दोघांची. कॉलेज संपण्याआधी लग्न केलं ते ही सगळी स्वप्न. प्रत्यक्षात उतरवण्यासाठीच. वेळ कमी पडू नये म्हणून. पण प्रत्यक्षात मात्र, प्रत्यक्षात मात्र मी असा विचित्र वागायला लागलो. पण मी तरी काय करणार मंजू. त्याने आपल्याला जगूच द्यायचं नाही असं ठरवलं होतं ना. आपल्या प्रत्येक सुखाच्या आड येत होता तो रिक्षावाला. घरी, ऑफिसात, बाजारात, दुकानात. पण आता तू काळजी करू नकोस. आज त्या रिक्षावाल्यचा पुरता बंदोबस्त झालाय.
हरामखोरा, आम्ही चांगले नग उचलतो म्हणून तुमचं फावतं. आज थोरले आबा उभे आहेत तिच्या परतीच्या वटेवर. मंजूच्या. पाय बघायचेत काय तुला साल्या तिचे? पाय बघायचेत? बघ म्हणावं किती बघतो लुळे पाय ते. तिला कमरेखाली निकामी करण्याचं आश्वासन दिलंय थोरल्या आबांनी. कुबड्या देणारेत तिच्या हातांत. मंजूच्या. हो, काहीही करू शकतात ते. स्वर्गस्थ आहेत ते. आणि यदानकदा नाही जमलं, तर आबांनी गॅस सिलेंडर एवढ्यात मिळणार नाही ह्याची व्यवस्था केलेय. अरे, आबा म्हणजे आजोबा, वडील नाहीत मठ्ठा. ते अजून स्वर्गस्थ नाहीत. आणि मी इथे स्टोव्ह ला रॉकेल ची आंघोळ घालून ठेवलेय. पेटवला की भडका. आता सिलेंडर मिळाला नाही म्हणजे बाई स्टोव्ह पेटवणारच ना? बाई चांगल्या दिसतात म्हणून माना वळतात ना तूमच्या? आता वळवा माना, आता दाखवा हिम्मत मान वर करून बाईंकडे बघायची. मांजरासारखे सरळ व्हाल रे. ढुंगणाला पाय लावून पळूनंच जाशील तू.
विजयाचा कॆफ आता माझ्या नसानसांतून भिनलाय. रिक्षावाल्याचा पुरता बंदोबस्त झालाय. आबा आणि थोरल्या आबांनी मिळून त्याची पुरती वाट लावलेय........... सहा नंबरचा प्रतिकार काय आमचा? आता पहा आमची शिपाईगिरी............. शिपाई सावधान म्हणून मी सावधान पवित्रा घेतो. कोणी दरवाजा वाजवतंय का? असेल. आता कोणीही दरवाजा वाजवूदे. लढाई महत्त्वाची. शिपाईगिरी महत्त्वाची. युद्ध, महायुद्ध महत्त्वाचं.
..........ही मंजू माझ्या शेजारी येवून काय बरळतेय? सिलेंडर वर उचलून आणायला रिक्षावाल्याने मदत केली म्हणून सांगतेय. काय डोकं बिकं फिरलं का हिचं? ती बेअक्कल आहे. आपण आपली कवायत करावी. .......मी जोरात घोषणा देत कवायत करतो आणि मंजूच्या समोर येवून तिला एक salute ठोकतो impression मारायला. ती का रडतेय? आपला विजय झालाय मंजू. आपण जिंकलोय..... ती रडत रडत घराबाहेर निघून जाते...........
आला का हा रिक्षावाला पुन्हा. साल्या तुझं म्हणजे कुत्र्याच्या शेपटासारखं आहे. वाकडं ते वाकडंच. बायको सोडून गेली म्हणून मला डिवचू नकोस हरामखोरा. तुझ्या कुजकट बोलण्याचा माझ्यावर काहीही परिणाम होणार नाही. मी एक दहा रुपायाची नोट त्याच्या अंगावर भिरकावतो आणि त्याला get out चा आदेश देतो. तो जवळ्जवळ घाबरूनच निघून जातो.......... हं, आता मी शांतपणे शिपाईगिरी करू शकेन. शिपाई salute कर. असं म्हणून मी एक salute ठोकतो.
समोरून एक लाल प्रकाश माझ्यावर एकवटतो. बिगुल वाजल्याचं पार्श्वसंगीत सुरू होतं. प्रकाश कमीकमी होत जातो, तसे समोरचे प्रेक्षक उभे राहून टाळ्यांचा कडकडाट करतात. पडदा हळू हळू बंद होतो. टाळ्यांचा कडकडाट चालूच रहातो. मी माझ्या नशेमेधे धुंद तिथेच उभा असतो. मघाशी मला धमकावणारा रिक्षावाला विंगेतून धावत येतो. मला आलिंगन देतो. नाटक संपलेलं असतं, मी भानावर येत असतो. पण नाटकाची ही नशा मात्र अधिकाधिक चढत जात असते.
हे वर्णन डॉ. चंद्रशेखर फणसळकर ह्यांच्या "रिक्षावाला" ह्या एकांकिकेतील शेवटच्या प्रवेशाचे आहे. वर्णनात असलेली संवादात्मक वाक्य ही त्या प्रवेशातून थेट उचलली आहेत.