दिवाळीत मी व माझ्याहून दोन वर्षांनी मोठी असलेली माझी बहीण, पहाटे एक आणि संध्याकाळी दुसरी अशा दर दिवशी दोन रांगोळ्या दारासमोर काढायचो.
मुंबईसारख्या शहरात एका मजल्यावर, चार ब्लॉक्सच्या मधल्या चौकात, एका ब्लॉकला मिळावी, तितकीच मोजकी जागा हिश्शाला यायची. अशा जागेत मोठ्यात मोठी रांगोळी काढायचं आव्हान घेतलं जायचं. मोठ्यात मोठी म्हणजे तीस ठिपके आणि तीस ओळी! त्या तिसाचे बत्तीस जरी झाले की पायरी उतरून-चढून जाणाऱ्याला कडेकडेनं एकामागून एक पाऊल ठेवून जावं लागे. त्यामुळे फार विचारपूर्वक आम्हाला ठरवावी लागे.
आमच्या आईचा उत्साह, दसरा संपतो न संपतो तोच दिवाळीच्या जिन्नसांच्या यादीच्या बरोबरीने, रांगोळीसाठीही दिसू लागायचा. त्या तयारीच्या बरोबरीने, दर दिवशीच्या दोन रांगोळ्यांवर "ही नरक चतुर्दशीची ... ही लक्ष्मीपूजनाची" असं करत खुणा करून ठेवल्या जायच्या. त्याबरोबर त्याच्यासाठी लागणारे सामान, म्हणजे ठिपक्यांचा कागद (जो पूर्वी वाण्याकडच्या सामानाच्या पिशव्या फाडून, गादीखाली सरळ करून, आठवड्यानंतर फुटपट्टीने मापलेल्या फुल्या करून, त्यावर पेटत्या उदबत्तीने भोकं पाडून तयार केलेला असायचा - आता मात्र तो विकतचा मिळायचा), ठरवलेले रंग, पांढरी सरसरीत रांगोळी, चमचम, आजूबाजूचं आणि शिळी झालेली रांगोळी झाडायला हातभर छोटा झाडू, आणि ही सर्व कला सुंदर उतरावी, वेधक दिसावी, त्याकरता लागणारा गेरू, अशी सर्व तयारी आमच्या सोबत बसून आईने करून घेतलेली असायची. खरंतर तिचा सहभाग वर्षभरात चांगल्या हिंगाच्या डब्या धुवून-वाळवून-साठवून ठेवण्यापासून, रांगोळी ठरवणे (कारण दिवाळीला कुठल्या दिवशी कोण येणार, त्यानुसार घरातला स्वयंपाक, आवराआवर याची कल्पना देणे), ते रांगोळी काढताना सोबत करणे इथपर्यंत असायचा!
हे सर्व नीट आयोजन करून रांगोळी काढायचा दिवस आला, की मी व माझी बहीण आईला कराव्या लागणाऱ्या मदतीत निम्मानिम्मा वाटा करून घ्यायचो. जी सणासुदीच्या स्वयंपाकाच्या तयारीत मदत करायची नाही, ती बाहेरचा चौकोन झाडून पुसून गेरूने सारवून ठेवायची. गेरूच्या पसरलेल्या जाड-पातळ पणानुसार त्याचे थर ठरवायची जबाबदारी तिची. मग इकडे गेरू वाळेपर्यंत आणि तिकडे स्वयंपाक तयार होईपर्यंत ठरवलेले रंग पांढऱ्या रांगोळीत कालवणे, गेरू वाळला की त्यावर ठिपक्यांचा कागद पसरणे, सारवलेल्या गेरूच्या बाजूने दोघींकरता "बसकी" टाकणे, जास्त रंग लागल्यास कालवायला नुकत्याच संपलेल्या पहिल्या सहामाहीच्या वहीचे कागद फाडणे, रंग हिंगाच्या डब्यांमधून, तर पांढरी रांगोळी स्वच्छ चकचकीत "बूस्ट" च्या बाटलीत भरणे, अशी सगळी जय्यत तयारी करून ती स्वयंपाकघरातून येणाऱ्या सुग्रास जेवणाच्या सुवासाच्या दिशेने तयारी पाहायला आत पळायची.
ही सर्व तयारी होत असताना, आत स्वयंपाक तयार होऊन दुसरीनेही पाटपाण्यापर्यंत तयारी केलेली असायची. कारण तिलाही कधी एकदा रांगोळीला सुरुवात करू असं झालेलं असायचं. सणासुदीचं गोडाचं जेवण कधी गप्पा मारत, तर कधी दिवाळीनिमित्त टीव्हीवरचा खास मराठी कार्यक्रम बघत केलं जायचं. गप्पा मारत केलेलं जेवण एकमेकांची चेष्टा आणि टिंगलटवाळीचं वळण घ्यायचं, तर टीव्ही बघत केलेलं जेवण आकर्षक चलचित्रांमुळे लांबायला लागलं की मग आई मागचा ताकभात वाढत, "आवरा! रांगोळी काढायची आहे ना? त्यात चार तास जातील" अशी जाणीव करून द्यायची. की मग आम्ही दोघी एकमेकींकडे दृष्टिक्षेप टाकून भराभरा घास गिळायचो. आमचं होतंय न होतंय, तोच "तुम्ही लागा रांगोळी काढायला, गेरू वाळला असेल. मी आवरीन मागचं" असं म्हणून आमचं 'मागच्या आवरण्या'तून सुटका करायची. आम्हीही पटकन हात धुवून, पटापटा चुळा टाकून, पालथे तळवे फ्रॉकच्या-स्कर्टच्या घेराला पुसत बाहेर पळायचो. घराचं (म्हणजे हॉलचं) दार सताड उघडं ठेवून तयार ठेवलेल्या बसक्यांवर एक पाय मुडपून दुसरा हनुवटीला आधार देवून ठिपके काढायला लागायचो. एकीने उभे तर दुसरीने आडवे अशी न बोलता ठिपक्यांच्या रांगोळीला सुरुवात व्हायची.
ठिपके काढून होईपर्यंत आईचं आणि इतरांचं जेवण उरकलेलं असायचं. वडिलांनी आणि भावाने आईला मागचं 'कोरडं' आवरायला मदत केलेली असायची. हातावर बडीशेप चोळत वडील येरझाऱ्या घालत असायचे, तर तशाच बडीशेपेचा तोबरा भरून भाऊ टीव्हीसमोर 'स्पोर्ट्स राउंडप' पाहण्याकरता शेषशायी झालेला असायचा. आईनेही बडीशेप तोंडात टाकून घरी येणाऱ्या कामवालीकरता ताट वाढून ठेवून घासायची भांडी काढून ठेवलेली असायची.
इकडे आम्ही दोघी ठिपके काढून झाल्यावर मान-पाठ ताठ करून पुढच्या तीन तासांच्या कलेच्या साधनेसाठी तयार व्हायचो. रांगोळीची प्रत्येक रेघ सरळ आणि सारखी यावी याकरिता जुन्या कागदावर आधी रेघा ओढून पाहायचो. दुमडलेलं पहिलं बोट आणि अंगठ्याच्या चिमटीतून रांगोळी सरसर पडायला लागली, की ठरलेल्या रांगोळीच्या रेघा काढायला सुरुवात करायचो. ही एकदा का सुरुवात झाली, की मग मात्र रांगोळी पूर्ण होईपर्यंत मान वर व्हायची नाही. रेघ चुकली, फुली चुकली की आम्ही स्वतःलाच चुचकारून दुरुस्त्या करून पुढे जायचो. गंमत म्हणजे दोघी मुली असून सुद्धा त्यावेळी निःशब्द शांतता असायची. इतकी की टीव्हीचा आवाज बंद होऊन वडिलांच्या आणि भावाच्या घोरण्याचे चढ-उतार ऐकू येऊ लागायचे. शेजारच्यांच्या घरातले हलके दबके आवाज, वर्तमान पत्रांच्या फडफडण्याचा आवाज, कोणाच्या तरी हॉलमधल्या सिलिंग फॅनची एकसुरी कुईकुई, खालच्या मजल्यावरच्या घरातल्या भांड्यांचा आवाज, सर्वात वरच्या मजल्यावर जाणाऱ्या "लक्ष्मी" च्या प्लॅस्टिकच्या चपलांचा एकेक पायरी घासून चढल्याचा आवाज, आणि मधूनच गॅलरीत येणाऱ्या कावळ्याची कर्कश कावकाव!
(क्रमशः)