प्रकरण ७
पुंज ( Quantum )बिलियर्ड्स
         एक दिवशी स्थावर मिळकतीच्या कचेरीबरोबरच्या  कंटाळवाण्या व्यवहाराच्या कामानंतर  दमून भागून मि.टॉमकिन्स बॅन्केतून घरी जात असताना वाटेतील मद्यालयाच्या जवळून जाता जाता एल या बीरचे एक दोन पेले चाखावे या उद्देशाने आत शिरला. एकामागून एक किती पेले आपण घेत आहोत याचे भान त्याला उरले नाही. त्याला एकदम आपले डोके जरा चढल्यासारखे वाटले..मद्यालयाच्या पाठीमागील बाजूसच बिलियर्ड्सची खोली असून त्यात काही तरूण मध्ये असलेल्या टॅबलावर खेळत होते. यापूर्वी एकदा त्याचा बॆंकेतला सहकारी बिलियर्ड्सचे पहिले धडे देण्यासाठी त्याला येथे घेऊन आला होता त्यावेळी  एकदा आपण येथे येऊन गेल्याचे त्याला अंधुकसे आठवत होते.आताही पुढे जाऊन त्या तरुणांचा खेळ पहाण्यास त्याने सुरवात केली आणि त्यात एक विचित्र गोष्ट त्याला आढळली.एका खेळाडूने टेबलावर चेंडू ठेवला आणि क्यूचा जोरदार ठोका त्यावर मारला.घरंगळणारा चेंडू पसरत चालाला आहे असे टॉमकिन्सला दिसले.हिरव्या पार्श्वभूमीवर हालणाऱ्या चेंडूच्या हालचालीविषयी "पसरणारा" हाच शब्द वापरणे योग्य ठरेल असे त्याला वाटले कारण चेंडूच्या बाह्यरेषा अस्पष्ट होत तो एक चेंडू बसून अनेक एकमेकाच्या आत घुसलेले चेंडू आहेत असे त्याला भासले.असे यापूर्वीही बऱ्याच वेळा त्याला भासले होते पण यावेळी तर त्याने व्हिस्कीचा थेंबही घेतला नव्हता (एल हे मद्य नाही)तरीही आपल्याला असे का होत आहे हे त्याला समजेना.
           "ठीक आहे आता हे चेंडूचे कडबोळे दुसऱ्या चेंडूवर कसे काय आपटते ते तरी बघूया" त्याने विचार केला तो खेळाडू खेळात चांगलाच प्रवीण होता त्यामुळे त्याने ज्याचेंडूवर नेम धरला होता त्याच चेंडूवर हा पसरता चेंडू आपटून जोराचा आवाज झाला आणि दोन्ही चेंडू दोन्ही बाजूस इतस्तत: पसरले (त्यातील कोणता आपटणारा आणि कोणता आपटुन घेणारा हे कळणेही त्याला आता अवघड झाले होते) . ही गोष्ट मोठी विचित्र होती खरी.ते दोन चेंडू बासुंदीसारखे पसरत गेलेले दिसण्या ऐवजी शेकडो चेंडू मूळ आघात झाला त्या बिंदूभोवती १८० अंशाच्या  दिशांमध्ये पण एकमेकात मिसळून धावत होते व हे दृश्य एकादी लाट आघाताच्या बिंदूपासून पसरत जावी तसे दिसत होते.व त्यातील आघाताच्या दिशेस जास्तीत जास्त चेंडू गेले असेही त्याला जाणवले.
"  S लाटेचे विखुरणे "त्याच्या मागून त्याचा परिचित आवाज आला. आणि हा प्राध्यापकांचाच आवाज आहे हे टॉमकिन्सने ओळखले, " बघा बर" लगेच प्राध्यापकाकडे वळून तो म्हणाला,"इथे काहीही वक्र आहे का? टेबल तर मला अगदी सपाट दिसतेय"
"त्यात तर संशयच नाही" प्राध्यापक उद्गारले.,"येथील अवकाश अगदी सपाटच आहे आणि तुला जो काही अनुभव येतोय त्याला पुंज अभियांत्रिकी घटना म्हणतात.
"अभूतपूर्व निर्मिती (matrix) असेच ना "टॉमकिन्स उपहासाने म्हणाला
"तू जे काही पाहिलेस त्याला गतीची अनिश्चितता म्हणावे लागेल त्या ऐवजी" प्राध्यापकांनी त्याला दुरुस्त केले.
"बिलिअर्ड्स कक्षाच्या मालकाने अशा बऱ्याच गोष्टी जमा केलेल्या आहेत आणि त्यांच्यावर असा परिणाम होतो. त्या परिणामाला पुंज हस्तिशीलता ( "quantum-elephantism". ) म्हणता येईल.प्रत्यक्षात निसर्गातील सर्वच वस्तूंवर पुंज तत्त्वाचा परिणाम होत असतो.पण पण त्यांचा नियंत्रक पुंज स्थिरांक(Quantum constant)  १०^-२७ इतका लहान असतो,याउलट या चेंडूंच्या बाबतीत तो १ एवढाच असल्यामुळेच तुला त्याचा अनुभव आला हीच गोष्ट पडताळण्यासाठी विज्ञानास अतिशय सूक्ष्म निरीक्षण मापके व निरीक्षणाच्या अत्याधुनिक पद्धती वापराव्या लागल्या. प्राध्यापक जरा थांबून विचार करून म्हणाले,
’"मला टीका करायची नाही पण या माणसाने असले चेंडू कुठून मिळवले समजत नाही.खर तर आपल्या या जगात ते अस्तित्त्वातच नाहीत कारण आपल्या या विश्वात पुंज स्थिरांकाची तीच अतिसूक्ष्म किंमत असते. "
मला वाटते त्याने दुसऱ्याच कुठल्या तरी जगातून मिळवले असावेत."मि.टोमकिन्सने आपले डोके चालवले.
पण प्राध्यापकांचे मात्र त्यामुळे समाधान झाले नाही.
"तुझ्या लक्षात आले असेल,"ते म्हणाले,"चेंडू पसरतात,म्हणजे त्यांचे टेबलावरील निश्चित स्थान दाखवता येत नाही.फार फार तर चेडू बव्हंशी  इथे आहे किंवा याच्या आसपास आहे असे सांगता येते"
" हे तर फारच अघटित आहे" मि.टॉमकिन्स म्हणाला.
"उलट असे घडणे हेच सर्वसाधारण आहे.याचे कारण असे की कोणत्याही वस्तूच्या बाबतीत असेच घडते पण पुंज स्थिरांकाच्या इतक्या सूक्ष्म किंमतीमुळे व निरीक्षणाच्या पद्धती फारच ढोबळ असल्यामुळे लोकांना ही अनिश्चितता जाणवत  नाही इतकेच.आणि त्यामुळे वस्तूचे स्थान व गती अगदी सुनिश्चित असते अशी त्यांची चुकीची समजूत झालेली असते.प्रत्यक्षात या दोन्हींची किंमत अनिश्चित असते व त्यातील एक जितकी अधिक निश्चित करण्याचा आपण प्रयत्न करतो तितकी दुसरी अधिक अनिश्चित होते.पुंज स्थिरांक या दोन्हींच्या अनिश्चिततेचे नियंत्रण करतो.आता हे बघ मी हा चेंडू या त्रिकोणी लाकडी पेटीत ठेवून त्याचे स्थान अधिक मर्यादित करण्याचा प्रयत्न करतो. "असे म्हणून तो चेंडू त्या त्रिकोणी पेटीत टाकताच ती हस्तिदंताने भरून गेल्यासारखी चकाकू लागली
"आता पहा,"प्राध्यापक म्हणाले,"या त्रिकोणात मी चेंडूचे स्थान काही इंचांपर्यंत सुनिश्चित केले त्यामुळे त्याच्या गतीची अनिश्चितता इतकी वाढली की चेंडूची गति अमर्याद वाढली त्यामुळे तो त्रिकोणी मर्यादेत अतिशय द्रुत गतीने फिरत आहे."
"तो थांबवता येणार नाही का?’टॉमकिन्सने विचारले
"नाही ते अगदी अशक्य आहे. मर्यादित अवकाशात कोणतीही वस्तू बंदिस्त केल्यास तिला विशिष्ट गति प्राप्त होते तिला शून्य बिंदु गति(zero point motion)  असे आम्ही वैज्ञानिक म्हणतो.अणूमधील ऋणभारांची हालचाल हे त्याचेच उदाहरण."  
 त्या मर्यादित जागेत पिंजऱ्यातल्या वाघाप्रमाणे होणारी चेंडूची हालचाल टॉमकिन्स  पहात असतानाच एक अनपेक्षित गोष्ट घडली.चेंडू त्या त्रिकोणाच्या भिंतीतून "पाझरला" आणि पुढच्याच क्षणाला टेबलाच्या दुस्ऱ्या कोपऱ्याकडे घरंगळू लागला.विचित्र गोष्ट म्हणजे तो त्या त्रिकोणी पेटीच्या भिंतीवरो चढून बाहेर न पडता भिंतीतून बाहेर पडला होता.
"बघा बघा तुमची शून्य गती पळायला लागली हेही नियमाना धरूनच का?" टॉमकिन्सने प्राध्यापकाना टोला दिला.
"अर्थातच होय."प्राध्यापक म्हणाले,"खरे तर हा पुंजवादाचाच मजेदार परिणाम आहे.पुरेशी ऊर्जा उपलब्ध असेल तर कोणत्याही बंदिस्त जागेत एकादी वस्तू   रहात नाही  केव्हांतरी ती भिंतीतून गळून बाहेर पडते व गतिशील होते.
 
"तस असेल तर आता कधीच पशुसंग्रहालयाला मी भेट देणार नाही" अगदी निकराने मि.टॉमकिन्स म्हणाला कारण संग्रहालयायील वाघ सिंहादि प्राणी गळून बाहेर पडून सैरावैरा पळत असल्याचे चित्र त्याच्या मनासमोर नाचू लागले.लगेचच त्याच्या विचारांचा रोख बदलला.आणि गॅरेजमध्ये व्यवस्थित बंद करून ठेवलेली कार भिंतीतून गळून बाहेर पडत असल्याचे चित्र त्याच्या नजरेसमोर तरळू लागले.
"मग अशाच पदार्थापासून न बनवता साध्या पोलादी पत्र्यापासून बनवलेली एकादी कार विटांनी बांधलेल्या गॅरेजमधून अशीच " गळून " बाहेर येण्याची शक्यता केव्हां प्रत्ययास येईल? मला पहायला नक्कीच आवडेल"
आपल्या मनात झटपट काही आकडेमोड करता प्राध्यापकांनी उत्तर दिले,"अंदाजे 1,000,000,000.. . 000,000 वर्षे वाट पहा "
बॅंकेतल्या जमाखर्चात जरी बरेच मोठे आकडे हाताळण्याची संवय झाली असली तरी प्राध्यापकांनी सांगितलेल्या संख्येत किती शून्ये आहेत याचा विचार करण्यातच टॉमकिन्सने डोके अगदी चक्रावून गेले तरीही ती संख्या इतकी मोठी आहे की आपली कार गॅरेजमधून गळून पळून जाण्याची शक्यता मुळीच नाही त्यामुळे त्याविषयी काळजी  करण्याचे कारण नाही इतके मात्र त्याला समजले. 
 "समजा तुम्ही जे म्हणता त्यावर मी विश्वास ठेवला तरीही या प्रकारचे चेंडू उपलब्ध नसल्यामुळे अशा घटना मला पहायला मिळणे शक्यच नाही "
"तुझ्या शंकेत मोठेच तथ्य आहे.."प्राध्यापक म्हणाले,"पुंज घटित आपल्या नेहमीच्या व्यवहारातील मोठ्या वस्तूंच्या बाबतीत शक्य असते असे मला म्हणायचे नाही हे उघडच आहे,पण पुंजतत्त्वाचे परिणाम अतिशय सूक्ष्म वस्तुमानास उदा अणु किंवा त्यातील ऋणभार यांना लागू पडतात आणि त्यांच्यावरील हे परिणाम इतके मोठे असतात की नेहमीचे यांत्रिकी ज्ञान तेथे लागू होत नाही.अणूंचे एकमेकावर आदळणे अगदी आत्ता तू पाहिलेल्या दोन चेंडूंच्या परस्पर आघातासारखेच  असते.आणि अणूमधील ऋणभाराची शून्य बिंदु गती त्रिकोणी पेटीत बंदिस्त चेंडूच्या हालचालीसारखी असेल."
"मग अणूपण बरेचदा गॅरेजमधून बाहेर पळतात का?" मि.टॉमकिन्सने विचारले.
"होय तसे घडतेच.तुला किरणोत्सर्गी पदार्थ माहीतच आहेत.ते विखुरतात(disintegrate) व त्यातून अतिशय वेगवान कण बाहेर पडतात.असा अणु किंवा त्याचा केंद्र हे गॅरेज आहे असे म्हणता येईल.त्यामध्ये हे कण म्हणजे मोटारकार्स बंदिस्त केलेल्या असतात आणि केंद्राच्या भिंतीमधून ते निसटतात.काही वेळा ते एक सेकंदसुद्धा अणुकेंद्रात रहात नाहीत.अशा केंद्रात पुंजघटना सदैव चालू असते.  
 "मला या गुंतागुंतीच्या कल्पना जाणून घेता आल्या तर?"टॉमकिन्स उद्गारला.
" छानच की !"प्राध्यापकानी टोमणा मारला," खर तर मी याच विषयावर व्याख्यान देण्यासाठी जात असतानाच खिडकीत तुला पाहूनच या पबमध्ये आलो होतो.आता मला निघायला हवे नाहीतर उशीर होईल तूही माझ्याबरोबर येऊ शकतोस अर्थात तुला यावेसे वाटत असेल तरच !" 
 "का नाही? येतोच मी." टॉमकिन्स म्हणाला.