शांघाईतलं वर्तमान पत्र एकदम्‌ हास्यास्पद होतं. कम्युनिस्ट असल्यामुळे अजिबात काही टिकात्मक गोष्टी नव्हत्या. एकतर वर्तमानपत्र साधारण ८-१० पानी होतं आणि ते सुद्धा प्रत्येक पानावर देशांत कसं सगळं छान चालालं आहे ह्याबद्दल छोटे-मोठे लेख-बातम्या वगैरे असलेलं होतं. उदाहरणार्थ एके दिवशी पहिल्या पानावरच्या ठळक बातमीचा विषय 'बेजिंग ऑलिम्पिक्स च्या वेळी चिनी लोकांनी कसं वागणं उचित ठरेल' असा होता! नाहि म्हणायला एक दोन टिकात्मक बातम्या होत्या, परंतु त्या इतर देशांबद्दल असुन चीन सरकारला पूरक ठरतील अशांच होत्या. सकाळचा नाश्ता करतां करतां हे सगळं वाचलं आणि तिबेट, त्यानान्मन चौक, फालुन गॉंग, यांगत्से धरण इत्यादि गोष्टींची आठवण झाली.
आदल्या रात्रीच एक पुस्तक वाचलं होतं - माझ्या हॉटेलच्या खोलीत चीन बद्दल माहिती देणारं ते एक अमेरिकन पुस्तक होतं. बहुदा माझ्या आधी त्या खोलित राहिलेल्या पाहुण्याचं असेल, नाहितर असं पुस्तक चीनमध्ये ज्याच्यां हाती सापडेल त्याचं काही खरं नाही. पुस्तकांत प्रक्षोभक वगैरे काहीही नव्हतं - साधं "फॅक्ट बुक" होतं. पण त्यांत चीन मध्ये चालू असलेल्या मानवी हक्कांच्या पायमल्लीबद्दल थोडी माहीती होती. म्हणे काही शहरांत ऊंच इमारती बांधायला काय, किंवा हमरस्ते बांधायला काय अनेक लोकांची घरं काहीही सूचना न देता पाडण्यात आली. ह्या सर्व गोष्टी आपण भारतीयांच्या आकलनाबाहेरच्या आहेत (अर्थात अलिकडे भारतात नर्मदा प्रकल्पांत जे झालं ते ह्या प्रसंगांच्या जवळचंच आहे.)
हे सगळं आठवून जेंव्हा गाडीत बसलो तेंव्हा मला त्या टोलेजंग इमारतीत काय चुकलय ह्याची जाणीव झाली – शांघाईतल्या बहुतकरुन इमारतींमध्ये प्रगत देशांत वापरतात त्यापेक्षा बरंच जास्तं पोलाद वापरलं आहे. त्यामुळे त्यांच्याकडे पाहिलं की त्या सुबक डौलदार आणि काचांच्या विशाल पटलासारख्या दिसण्याऐवजी अभेद्य किल्ल्यांसारख्या दिसतात. जणु बांधताना तुडवलेल्या घरकुलांची काय किंवा जी करस्थानं करुन ह्या इमारती साकार झाल्या त्यांत दबवलेल्या आशा-आकांक्षांची ह्या इमारतींना भीती आहे. काही इमारतींवर तर पोलादी सुळे सर्व दिशेनी बाहेर येताना दिसतात, त्यानी त्या अजूनच अक्राळ-विक्राळ दिसतात. एकदम विचार येऊन गेला, कि ह्या इमारतींना भिती आहे फॅक्टस्‌ची, सत्याची. आणि तेच सत्य आपल्या दबलेल्या इच्छा घेऊन कामगार म्हणून ह्या अभेद्य किल्ल्यांच्या आतमध्ये वावरतय, मग ह्या बाहेरच्या पोलादी पोषाकाचा काय उपयोग ?
अदल्या दिवशी माझं जेवण नीट झालं नाही म्हणून चीन मधल्या माझ्या सृजन सहकाऱ्यांनी मला एका सम्पूर्णपणे शाकाहारी खानावळींत नेलं. ह्या खानावळीतला मेनु बघितला आणि मी चमकलो – सगळ्या नोंदींत चिकन, पोर्क, बीफ इत्यादी शब्द होते! मग लक्षात आलं की इथे टोफ़ू (सॉयबीन पासून केलेला पनीरवजा पदार्थ) वापरून हे सर्व मासांसदृश पदार्थ तयार करतात. त्यासारखीच चवही आणायचा प्रयत्न करतात. सॅन होजेमध्येपण अशीच एक खानावळ आहे. पण तिथे मी कधी फ़िरकत नाही कारण मला लाल मासाची चव आवडत नाही आणि टोफ़ूचीही नाही. पण हे सर्व त्या सज्जन गृहस्थांना मी कसं सांगणार?
जेवणानंतर त्यांनी प्रश्न केला कि बार मध्ये जायचं का चिनी चहागृहात जायचं. चिनी चहागृहाबद्दल मला कुतुहल होतं म्हणून मी ते सुचवलं, आणि असं म्हणताच त्यातील एकाचा चेहरा जरा पडला. मग दुसऱ्यानी खुलासा केला, कि तिथे जरा वयस्कर लोकं जातात. आता आपलं वय कितीही असलं तरी ते मान्य कोण करेल ?! शिवाय बरेच दिवसांत ‘बार हॉपिंग’ केलं नव्हतं, म्हणून तिथल्या काही बार मध्ये चक्कर मारली. तिथलं प्रत्यक्ष वाजवलेलं संगीत, वातावरण अगदी अमेरिकेच्या बरोबरीचं होतं. येणऱ्या मंडळींमध्ये पण परदेशी लोकांची संख्या बरीच होती. कलाकार सुद्धा चिनी दिसत नव्हते आणि काही तर भारतीय वाटत होते. एकंदर सगळं दृश्य जगातल्या कुठल्याही शहरांत खपेल असं होतं.
मनात विचार आला - आयला जगात कुठेही जा, आपल्याला हीच पाश्चात्य संस्कृती बघायला मिळणार का ?! पण मग लक्षात आलं, की कुठल्या संस्कृती चा आस्वाद घ्यायचा, आणि कुठल्या संस्कृतीत आतूनबाहेरून स्वसमर्पण करायचं ह्याचे आपल्याकडे - जगात कुठेही असलो तरी - आता पर्याय आहेत. काही तासांआधीच हा पर्याय माझ्यासमोर स्पष्टपणे मांडला होता, आणि निर्णय प्रत्येक क्षणी असतो तसा ह्यावेळेलाही आपलाच होता.
आणि हो, परत एरपोर्टवर जाताना जि-जिंगला मी विचारलं की त्याच्या फ़ोनवरचा रिंगटोन ‘साथिया’ चित्रपटाचा कसा? तेंव्हा तो म्हणाला कि हे काय संगीत आहे त्याला माहित नाही - फोनबरोबरच आलं आणि चांगलं वाटलं म्हणून त्यानी ठेवलं. मनात म्हटलं हे असेच आपल्या नकळत इतर संस्कृतींचे अंश आपल्यावर कधी शिंपडले जातात आणि त्यांतील काही कधी सामावतात आपल्याला कळंत नाही. पण त्यानी आपलं जीवन अधिक समृद्ध होतं हे खरं!
समाप्त