मिस्टर बोरवणकर. पाणीखात्यातले एक्झिक्युटिव्ह. मूळचे मुंबईकर. पण चारपाच वर्षं मुंबईबाहेर काढून पुन्हा मुंबईत यायचं त्यानी जमवलं होतं. रोजच्याप्रमाणे ते स्टेशनवर साडेनवाच्या फास्ट लोकलची वाट पाहात होते. बरोबर नेहमीचे सहकारी होते. शिवाय एकेकाळी सहकारी असलेली नि आता साहेब झालेली सराफ, दामले, ही मंडळीही होती. थोडं टाइमपास राजकारण, थोडा हास्यविनोद, उपस्थित नसलेल्यांची टवाळी या गोष्टी चालल्या होत्या. अर्थात अर्धं लक्ष गाडी केव्हा येते याच्याकडे होतं.

गाडी आली. अंगवळणी पडलेल्या चपळाईनी सर्वजण त्यात चढले. गाडी सुटल्यावर पाचएक मिनटानी सर्वकाही स्थिरस्थावर झालं आणि पुन्हा गप्पा सुरू झाल्या.

अचानक सराफसाहेब बोरवणकराना म्हणाले, "तुमच्या मिसेस सोमाणी स्कूलमध्ये हेडमिस्ट्रेस आहेत ना? "

"हो" बोरवणकर म्हणाले. त्याना वाटलं साहेबांचं काहीतरी ऍडमिशनचं काम असावं.

"मग तुम्हाला एक गंमत माहित्ये का?" सराफानी विचारलं.

"काय? " बोरवणकरानी विचारलं. सोमाणी स्कूल एक नावाजलेली इंग्लिश मीडीयम शाळा होती. डोनेशन नि भरमसाठ फीमुळे ती उलटसुलट चर्चेत होती. 'सराफसाहेब कशाबद्दल म्हणतायत बर? ' बोरवणकरांच्या मनात आलं. 

"आमचा डेप्युटी इंजिनियर दिघे आहे ना त्याचा मुलगा तुमच्या मिसेसच्या शाळेत आहे. त्यानी अर्धच डोनेशन भरलंय. बाकीचं महिन्यानी देतो म्हणून सांगितलं नि दिलंच नाही. " सराफ म्हणाले.

"केव्हा? यंदाच्या वर्षी? " बोरवणकरानी विचारलं.

"हो" सराफ म्हणाले.

"कसं शक्य आहे? ते लोक हिशोबाला पक्के आहेत." शाळेच्या ट्रस्टींमध्ये बिल्डर नि बिझनेसमनचा भरणा होता या माहितीच्या आधारावर बोरवणकर म्हणाले.

त्यावर सराफ म्हणाले, "दिघे स्वतःच म्हणाला. थापही मारली असेल म्हणा. त्याला सवय आहे तशी. "

बोरवणकर शाळेच्या गोष्टीत कधीच लक्ष घालीत नसत. फक्त एखाद्या मित्राच्या पाल्याला प्रवेश हवा असल्यास बायकोकडे शब्द टाकीत. तो शब्द सहसा वाया जात नसे. दिघे मात्र काळा का गोरा हेही बोरवणकराना माहीत नव्हतं. कसं माहीत असणार म्हणा! तो सराफांकडे होता. सराफ स्थापत्य विभागात होते तर बोरवणकर विद्युत विभागात. तरी घरी आल्यावर बोरवणकरानी ती गोष्ट मिसेसच्या कानावर घातली.

दुसऱ्याच दिवशी मिसेस बोरवणकरानी मिस्टराना सांगितलं की  दिघेनी उरलेले डोनेशनचे पैसे खरोखरच भरले नव्हते. आणि ही गोष्ट आत्तापर्यंत कोणाच्याच लक्षात आली नव्हती. पदरी मूर्खपणा आल्यामुळे बोरवणकरानी लोकलच्या गप्पात तो विषय काढला नाही. सराफानी परत चौकशी करण्याचा तर प्रश्नच नव्हता.

मिसेस बोरवणकर काळजीत पडल्या. दिघेनी ही गोष्ट जाणून बुजून केल्याचं दिसत होतं. त्याच्याकडून उरलेले पैसे सहजासहजी मिळणार नाहीत हे त्यांच्या लक्षात आलं. मुलाला शाळेत प्रवेश दिला त्याला चार महिने झाले होते आणि डोनेशनबाबत शाळेची कायदेशीर बाजू कमकुवत होती. स्टिंग ऑपरेशन त्याच्या डोक्यात आहे की काय अशीही त्याना शंका आली. अर्थात ट्रस्टीनी हे लक्षात घेतलं नसतं. त्यानी सर्व जबाबदारी हेडमिस्ट्रेसवर टाकून हात झटकून टाकले असते. अशा परिस्थितीत दिघेनी पैसे नाही भरले तर मिसेस बोरवणकराना त्याची भरपाई करावी लागणार होती.

तोंड दाबून बुक्क्यांचा मार अशी त्यांची अवस्था झाली होती.

तरी काहीतरी प्रयत्न करायला हवा म्हणून मिसेस बोरवणकरानी मुलाबरोबर दिघेना 'लवकरात लवकर भेटा' असा मोघम निरोप पाठवला. दिघेना वास लागला असावा. दोन तीन निरोप गेल्यावर एक दिवस उपकार केल्यासारखी दिघेची बायको भेटायला आली. ती इन्शुरन्स मध्ये ऑफिसर होती. आल्या आल्या आपण ऑफिसातून उशीरा येण्याची सूट घेऊन आलोय तेव्हा लवकर काय ते सांगा असा आक्रमक पवित्रा तिनी घेतला. मिसेस बोरवणकरानी तिला आठवण करून देऊन डोनेशनची उरलेली रक्कम लवकरात लवकर भरायला सांगितली.

त्यावर मिसेस दिघे म्हणाल्या, "गुप्तेसाहेब तुमच्याशी बोलणार आहेत. " 

"कशाबद्दल? मिसेस बोरवणकरानी विचारलं.

"हेच. आम्हाला ते म्हणाले, मी मॅडमशी बोलतो. तुम्हाला पैसे भरावे लागणार नाहीत. "

"अजूनपर्यंत तरी त्यानी काही सांगितलं नाही. खरंतर त्यांच्याशी बरेच दिवसात कुठलंच काही बोलणं झालं नाही. " मिसेस बोरवणकर म्हणाल्या. गुप्ते शाळेचे एक ट्रस्टी होते. वयस्कर असल्यामुळे शाळेच्या कारभारात ते फारसं लक्ष घालीत नसत.

"मग ते बोलतील. आम्ही भेटतो त्याना परत. " मिसेस दिघे म्हणाल्या.

"तुम्ही असं करा. भेटणारच आहात तर त्यांची चिठ्ठीच घेऊन या. उगाच अधांतरी कशाला ठेवायचं?" मिसेस बोरवणकर म्हणाल्या.

"चिठ्ठी ते देतील न देतील! इतक्या मोठ्या माणसाला चिठ्ठी द्यायला सांगणंही बरोबर नाही. निदान मला तरी ते बरोबर वाटत नाही." मिसेस दिघेनी मॅडमना रीतभात शिकवायचा प्रयत्न केला.

त्यावर मिसेस बोरवणकर समजुतीच्या स्वरात म्हणाल्या, "अहो त्याचं काय आहे माहित्ये का, बोलायचं त्यांच्या लक्षात राहील न राहील. चिठ्ठी म्हंटल्यावर प्रश्नच मिटला."

"ठीक आहे. सांगते त्यांना मॅडमना चिठ्ठीच पाहिजे म्हणून" चिठ्ठी शब्दावर जोर देत मिसेस दिघे ठसक्यात म्हणाल्या. चिठ्ठी द्यायला लावणाऱ्या मॅडमवर ते नक्कीच बरसतील अशी त्यांची कल्पना होती. 

मिसेस बोरवणकरानी मिसेस दिघेंच्या बोलण्यातली खोच लक्षात न आल्याचं भासवलं. काहीतरी सवलत देतोय असा आव आणीत त्या म्हणाल्या, "आमच्या दुसऱ्या कुठल्या ट्रस्टींची चिठ्ठी आणली तरी चालेल. "

"ठीक आहे ऍडमिशन तर कॅन्सल होत नाही ना? " मिसेस दिघे म्हणाल्या. ऍडमिशनच्या बाबतीत आपली बाजू कायद्यानी सुरक्षित आहे अशी खात्री त्यातून डोकावत होती.

"नाही हो. ऍडमिशन कशी कॅन्सल होईल? अहो माझेही मिस्टर पाणीखात्यात एक्झिक्युटिव्ह आहेत. म्हणून तर तुम्हाला मी मुदत दिली. ह्यांनीच सांगितलं आमचे लोक आहेत, पैसे बुडवणार नाहीत, म्हणून " मिसेस बोरवणकर सहजपणी थोडं खोटं बोलल्या. प्रत्यक्षात मिस्टर बोरवणकरानी असं कधीच काही म्हंटलं नव्हतं.

मिसेस दिघेना हे ऑफिस कनेक्शन अनपेक्षित होतं. त्या विचारात पडल्या. निघताना म्हणाल्या, "मी ह्यांना सांगते. "

त्यानंतर दिघे पतिपत्नीत घरी काय प्रेमळ संवाद (? ) झाला माहीत नाही. पण दोनच दिवसात त्यांच्याकडून डोनेशनची राहिलेली रक्कम आली.