सकाळी जाग येताच माझी पावले आपसूकच खिडकीकडे वळली. आकाश स्वच्छ होते, मात्र धुक्यामुळे वातावरणात थोडी धूसरता पसरली होती. मी खिडकीतून पिरॅमिडसचा शोध घेउ लागलो. अखेर बारकाईने पाहिल्यावर सरळ रेषेत मला दोन धूसर आकृती दिसल्या आणि आनंद झाला. आज पहिला कार्यक्रम पिरॅमिडस भ्रमंती हाच होता. 
बाहेर बघत असताना नजर अनिवर्यपणे आजुबाजुच्या बिनगिलाव्याच्या घरांवर व दूरवाहिन्यांच्या ग्रहणतबकड्यांनी भरलेल्या गच्च्यांवर जात होती. भिंतींना गिलावा का बरे नसावा? आपल्याकडे देखिल दिल्ली परिसरात अशी बीन गिलाव्याची भिंतींच्या विटा दाखविणारी घरे दिसतात खरी. बहुधा अत्यल्प पर्जन्यमानामुळे भिंतींना ओल येण्याची सुतराम शक्यता नसल्यामुळे कदाचित गिलावा केला जात नसावा. पण पुन्हा किडा वळवळला. पाणी झिरपत नसले म्हणून काय भिंती अशा घराला विद्रुप करणाऱ्या असाव्यात? काल सायंकाळी अहमद-महमदांना विचारले असता ’नुकतीच बांधलेली असावित, त्यामुळे काम चालू असेल, करतील पुढे मागे’ असा खुलासा त्यांनी दिला. मला ते काही पटले नव्हते. त्या ईमारती काही नव्या कोऱ्या वा आधुनिक वाटत नव्हत्या. पुढील प्रवासात मात्र हा रहस्यभेद झाला. भिंतींना गिलावा बाकी म्हणजे बांधकाम अपूर्ण; आणि घर बांधून पूर्ण झाले की मग घरपट्टी आकारली जाते असा स्थानिक कायदा असल्याने अनेक साळसूद घराला गिलावा न करता खुशाल करमुक्त राहत होते. हं. जावे त्यांच्या देशा तेव्हा कळे हेच खरे. गच्चीतल्या तबकड्या पाहता समजले की लोक दूरदर्शनचे गुलाम आहेत आणि इथे तारजालसेवा नसावी. असो. शहरात वर्दळ सुरू झाली होती. आम्ही देखिल आवरून नाश्ता करून अहमद-महमदची हाक येण्याआधीच खाली उतरलो. हवा छान गार होती आणि आम्ही भक्कम जाकिटे, टोप्या वगैरे घेऊन सज्ज होतो. बरोबर कॅमेरा आणि खाउची पिशवी होतीच!
कालचीच रुपेरी रंगाची हुंडाई वॅगन हॉटेलच्या बाहेरील रस्त्यावर अगदी स्वागतकक्षासमोर समोर येउन ठाकली आणि त्यातून तिघेजण बाहेर आले. अहमद, महमद आणि आणखी एक रुबाबदार युवक. महमदाने अभिवादन करीत आम्हाला त्या नवीन युवकाची माहिती करून दिली. ईतिहास, संस्कृती व शहरातील सर्व पुरातन वास्तुंचा उत्तम अभ्यास असलेला तो युवक आज दिवसभर आम्हाला स्थलदर्शन घडविणार होता. जीन्स, पांढरा सदरा, वर कृत्रिम चामड्याचे जाकिट व गळ्यात पांढरा दुपट्टा घातलेल्या व प्रभावी व्यक्तिमत्व असलेल्या त्या युवकाचे नाव होते ’अहमद’. मला डोळ्यापुढे साक्षात ’जॉनी मेरा नाम’ ची श्रेयनामावली दिसू लागली...
आय एस जोहर
आय एस जोहर
आय एस जोहर
बहुधा या देशाच्या कायद्यानुसार मुलाचे नाव अहमद वा महमद खेरीज अन्य काही ठेवल्यास सरकार गलेलठ्ठ कर आकारीत असावे.
एकुण वातावरण निर्मिती तर उत्तम झाली होती. ’संध्याकाळी भेटू पुन्हा, दिवस मजेत घालवा आणि आमच कैरो मनसोक्त बघा’ असे सांगत अहमद महमद निघाले आणि नव्या अहमदासह आम्ही पिरॅमिडसकडे कूच केले. पिरॅमिड संकुलाच्या आवारात शिरताच गाडी आम्हाला घेऊन थेट प्रवेशद्वाराकडे आली. आमच्या प्रवेशपत्रिका अगोदरच घेउन ठेवलेल्या होत्या. अहमदने आम्हाला समजावले की पिरॅमिडच्या अंतर्भागात जायला दिवसाला फक्त १०० प्रवेश दिले जातात व शिवाय आता पिरॅमिडसच्या गाभ्यात पोकळी व मार्गिकांखेरीज बघण्यासारखे काहीही नाही. एखादा प्राच्यविद्या अभ्यासक असेल तर त्याने अवश्य जावे, आम्हाला आपले बाह्यरुपच बरे. पिरॅमिडसची होणारी झीज व हानी थांबविण्यासाठी सरकारने मोजक्या प्रवेशाचा नियम केला होता. तिथे गेल्यावर असे दिसून आले की कुणी पिरॅमिडसवर चढू नये म्हणून पर्यटन पोलिस तसेच पहारेकरी लक्ष ठेवून असतात. 
आमच्या पिशव्या, कॅमेरापेटी वगैरे साहित्य क्ष किरण यंत्रातून पार केल्यावर आम्ही प्रवेशद्वाराची तटबंदी ओलांडून पिरॅमिडसकडे जाणाऱ्या चढणीवर चालू लागलो. आमची गाडी परतीच्या मार्गावरील दरवाज्यावर जाउन थांबणार होती, मधली सफर आम्हाला पायी करायची होती. उजवीकडे कड्यासारखी भिंत, डावीकडे खोलवर पसरलेला शहराचा विस्तार पाहत आम्ही चढण चढत होतो. समोर चढण संपते तेथे काही गाड्या व बस लावलेल्या दिसल्या. चढण पार केली, आणि आता क्षणभर दम घेऊ असा विचार सगळे करीत असतानाच लक्ष उजवीकडे गेलं आणि आम्ही आपोआप खेचल्यासारखे उजवीकडे जाउ लागलो. समोरच्या अंगाला एकामागे एक दोन विशाल पिरॅमिडस दिमाखात उभे होते. 
अलिकडे पिरॅमिड, पलिकडे पिरॅमिड आणि नजर पोचेपर्यंत खाली पांढुरकी-उदी वाळू आणि वर आकाशात निळ्या रंगाच्या असंख्य छटा. 
काल रात्रीच्या अंधारात मी ध्वनी-प्रकाशाचा खेळ अलिकडच्या अंगाने प्रत्यक्ष पिरॅमिडस पासून बऱ्याच अंतरावरून पाहिला आणि मूर्खासारखे वैतागलो व म्हणालो ’हे एव्हढेसे मनोरे पाहायला आम्ही इथे इतके लांब आलो? ’ मला माझ्या उथळपणाचं हसू आलं. लेका, सकाळ उजाडयची तर वाट पाहायचीस? शन्नांनी सांगितलाय ते विसरलास? "रात्र वेडी असते, सकाळ शहाणी असते" वेगळ्या अर्थाने ते इथे लागू पडत होते.
अहमद आम्हाला माहिती द्यायला उत्सुक होता. मात्र तो संयमी होता. मी त्याला सुरुवातीलाच विनंती केली की दोस्ता अहमदा, पिरॅमिडस विषयी मलाही उत्सुकता आहे, मलाही सर्व माहिती ऐकायला आवडेल मात्र ते काम आपण जेवताना व प्रवासात करू शकतो; इथे याक्षणी मला फक्त मनसोक्त पिरॅमिडस पाहायची आहेत, टिपायची आहेत कारण इथे मी असा पुन्हा येणार नाही. माहिती भले पुस्तकात वा जालावरही वाचता येईल. स्मितहास्य करीत अहमद म्हणाला, नक्कीच आपण आपल्या चित्रणाचा आनंद लुटा. फक्त आधी थोडी महत्वाची माहिती व सूचना ऐकून घ्या व मग तुम्हाला हवे तेवढे भटका. इथे मी आयोजित सहलीबरोबर न येता स्वतंत्र आलो तो याच साठी. एकतर लोकांच्या आवडी निरनिराळ्या असतात. दुर्दैवाने अनेकजण भोज्ज्याला हात लावायला आलेले. उत्साह काय तो ’आम्ही हे बघितले’ हे सांगण्याइतकाच. पुढाच्यच क्षणी ’चला, आता या रणरणत्या उन्हात हा ओसाड किल्ला काय पाहायचाय? ’ असे म्हणत पुढे सरणारे. दुसरा उच्छादी प्रकार म्हणजे ’पुरावाचित्रे’ टिपणारे. समोरच्या भव्य दरवज्यावरील कमानीवरचा मोराचा पिसारा पाहायचा सोडून वा टिपायचा सोडून लोक खुशाल इथे ठिय्या देतात आणि दात विचकून ’अहो इथे माझा फोटो काढा’ अशी फर्माइश करतात. एखाद्या अप्रतिम वास्तूच्या पुढ्यात आपले चित्र काढल्याने आपले सौंदर्य वाढत नसून त्या वास्तूचे सौंदर्य नष्ट होते हे यांच्या गावीच नसते. ताजच्या मुख्यदरवाजातून आंत शिरताच समोरचे बाक आठवते का? साक्षात ताजमहाल समोर असताना त्याच्याकडे पाठ फिरवून आपले फोटू काढून घेणाऱ्यांच्या रसिकतेला काय म्हणावे? बिचारा ताज. बरे आपण सुंदर असा वास्तुकलेचा नमुना आपल्यामुळे झाकून इतरांना त्यापासून वंचित करत आहोत हे भानही नसते. सहल आयोजकांचा आणखीच वेगळा खाक्या. कुठल्याही ठिकाणी पोहोचताच सर्वात पहिली घोषणा ’ इथे आपण ४५ मिनिटे थांबणार आहोत. कृपया उशीर करू नका, वेळेवर आपापल्या बस/ गाडीवर या. दुसरी घोषणा’ इकडे लक्ष द्या, इकडे तिकडे फिरू नका. पुढे धावू नका. इथेच थांबा. आपल्याबरोबर इथले स्थलदर्शक आहेत ते अपल्याला इथली सविस्तर माहिती देतील’ झाले. मग तो स्थलदर्शक ती वास्तू कुणी, कधी, का, कशी, किती माणसे, किती सामान वापरून बांधली वगैरे सुरू करतो. माहिती ही आवश्यकच पण एकतर ती प्रवासात त्या स्थळी जाताना द्यावी वा उद्या काय पाहायचे आहे त्याचे पत्रके छापून लोकांना आदल्या रात्रीच्या भोजनानंतर द्यावित. जिथे आपल्याकडे मर्यादित वेळ असतो तेव्हा तो सगळा वेळ ती वास्तू आपल्या मनात, डोळ्यात साठविण्यात आणि कॅमेऱ्यात बंदिस्त करण्यात कारणी लावावा. तिथे ग्रहण केलेले एक एक दृश्य हा भविष्यातला आपल्यासाठीचा बहुमोल खजिना असतो. मंडळी, जरा विषयांतर झाले त्याबद्दल क्षमस्व.
तिथल्या परिसरातील एकुण पिरॅमिडसची संख्या, रचना, पिरॅमिडच्या पुढ्यातील अंत्यसंस्कार मंदिर, पिरॅमिडच्या आसपास वावरताना घेण्याची काळजी इत्यादी सूचना देत त्याने आम्हाला जायला सांगितले. तो बरोबर होताच. पहिला मुक्काम जमविला तो खुफू व चिऑप्सच्या पिरॅमिडकडे. हे सर्वात मोठे पिरॅमिड, १३८ मिटर उंचीचे. 
त्याची मूळ उंची बरीच अधिक होती मात्र हजारो वर्षे होत असलेल्या हवा व वालुकाकण यांच्या घर्षणामुळे सर्वात बाहेरच्या तुकतुकीत गिलाव्याच्या थराची झीज होऊन एकुण उंची घटली. त्यापलिकडल्या पिरॅमिडच्या कळसावर काही भागात असा तुळतुळीत गिलाव्याचा स्तर अजुनही शाबुत आहे. या पिरॅमिडचा एकेके चिरा सरासरी एक ते सव्वा टन वजनाचा! पिरॅमिडमागची संकल्पना मोठी सुरस आहे. जगाचा अधिपती म्हणजे सर्वोच्च स्थानावर असणारा सूर्यनारायण. इथल्या प्राचीन संस्कृतित त्याचे अनन्यसाधारण स्थान. मृत्यू झाला म्हणजे त्या माणसाचे इथले वास्तव्य संपले आता यापुढचे आयुष्य तो स्वर्गलोकात काढणार. पण स्वर्गलोकात जाणार कसा? तर पिरॅमिडमधून! का बरे? जेव्हा ढगा आडून सूर्याचे किरण येतात तेव्हा त्या किरणांनी पिरॅमिडचा आकार धारण केल्याचा भास होतो. तेव्हा भूतलाकडून वर स्वर्गाकडे उर्ध्वगमन करायचे ते पिरॅमिडमधून. एकेकाळी अफाट खजिना पोटात सामावणारी पिरॅमिडस पुढे आक्रमणे व चोऱ्यांमुळे रिती झाली. पुढे तर पिरॅमिड म्हणजे अनमोल खजिना ही खूणगाठ ठरली आणि संपत्तीसाठी पिरॅमिडस वर नाश ओढवले तेव्हा अनेक राजे लोकांनी डोंगरात शंक्वाकृती भागाच्या आत गुहा खणून तिथे अंत्यस्थान बनविले. पुढे लक्झर येथे व्हॅली ऑफ किंग्ज मध्ये अशी असंख्य स्मारके पाहावयास मिळाली.
पिरॅमिडस च्या सान्निध्यातले ते क्षण हा एक काहीतरी वेगळाच अनुभव होता. कसली हुरहुर मनात उमटली होती ते सांगता येत नाही पण आपण कुठल्यातरी अगदी वेगळ्याच विश्वात असल्याचा भास होत होता. आम्ही गेल्या गेल्या समोर उभे असताना आम्ही स्वच्छ निळे आकाश व सूर्यप्रकाश यावर खुष होतो. कालचे ढगाळलेले उदासवाणे कैरो ते हेच का असा प्रश्न पडत होता. काल वादळ आणि आज आल्हाद दायक गार झुळुक. मात्र हे कौतुक करत असतानाच अचानक सोसाट्याचा वारा सुटला. आम्ही उभ्या उभ्या भेलकांडलो! एकमेकाचे हात धरून व पाय जमिनेवर घट्ट रोवून उभे असतानाही आम्ही अक्षरशः शिडात वारा भरलेल्या गलबतागत भरकटू लागलो. वर आकाश, खाली वाळू, शेजारी अजस्त्र वास्तू आणि भिरकावून देणारा बेफाम वारा हा खरोखरच थरारक अनुभव होता. एरवी वाऱ्याने उडालो असे कुणी म्हणाले असते तर विश्वास बसला नसता. या वाऱ्याबरोबर अंगावर सपासप वाळुचे सपकारे बसत होते. चेहऱ्यावर, केसात व कानात तर कुणीतरी मुठीत घेउन फेकून मारावी अशी वाळू बसत होती. सुदैवाने तो प्रकार फार काळ टिकला नाही. (वारा वाहेल तशी पाठ फिरवावी ही म्हण त्यानिमित्ताने अनुभवायला मिळाली)
चित्रात बघताना दोन पिरॅमिडस शेजारी शेजारी दिसत असली तरी प्रत्यक्षात ते अंतर किलोमिटरहूनही जास्त आहे. 
एकुण नऊ पिरॅमिडस त्या भूमिवर आहेत. एका विशिष्ठ बाजुने जरा उंच अशा पठारावर गेले असता सर्व पिरॅमिडस दिसतात. अर्थात यापैकी दोन खूप भव्य आहेत तर अन्य लहान आहेत, काही तर नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत. इथे पर्यटकांचा कायम राबता असतो. पिरॅमिडच्या परिसरात काही ठिकाणी मूळ आकारानुसार पडलेल्या पिरॅमिडसचे जोते रचून ठेवलेले आहेत ज्यायोगे चिरे कसे रचले असतील याची कल्पना यावी. इथे लबाडीचा एक नमुना पाहावयास मिळाला. मी मागील बाजुला जाऊन प्रतिमा टिपत असताना एका स्थानिकाने मला एका जोत्याकडे बोट दाखवित ’इथून टिपा’ असा सल्ला दिला. मात्र ते पाहत असलेल्या अहमदने मला वेळीच सावधतेचा इशारा दिला. आपण अनवधानाने का असेना, पण जर संरक्षित वास्तुवर पाय दिला/ चढून गेलो वा प्रवेश केला तर दंड होतो! कदाचित हे लोक पर्यटकांना तिथे जायला सांगून दुसरीकडे पर्यटन पोलिस/ पहरेकऱ्यांना संगनमताने त्यांच्या कडून दंड वसूलायला सांगत असावेत. अहमदने आणखी एक इशारा देउन ठेवला होता. स्थानिक लोक थोडेफार इंग्रजी बोलत जवळीक साधत वस्तू वा पैशाची मागणी करतील तेव्हा असे कुणी जवळ येत असल्यास वा वाटाड्या हवा का असे विचारत असल्यास त्याला अजिबात दाद देऊ नये. मनसोक्त पिरॅमिड दर्शन झाल्यावर आम्ही वरच्या अंगाच्या पिरॅमिडकडे निघालो. जे पिरॅमिड तिथून लहान दिसते होते ते जवळ जाताच मोठे दिसून मूळचे मोठे त्यापेक्षा लहान दिसत होते. वेगवेगळ्या अंगाने पिरॅमिडसची वेगवेगळी रुपे व रचना पाहायला मिळत होत्या. त्या डोळे भरून पाहिल्या व जमतिल तशा टिपल्याही. कुठे शिखर टिप तर कुठे एखादा ढासळलेला पोइरॅमिड टिप, कुठे मागे वावटळ आलेले एखाद पिरॅमिड टिप तर कुठे समुह टिप. हावरटागत कितीही टिपले तरी समाधान होत नव्हते. 
इथे त्या उंचावरल्या पठारावर घोडागाड्या मनसोक्त फिरत होत्या. घोडागाडी ठरवली की ति आपल्याला सर्व पिरॅमिड भोवती फिरवून आणते. इथे आलो आहोत तर ही मजा घेतलीच पाहिजे असे म्हणत आम्ही अहमदकडे वळलो, तर म्हणाला "अगदी निर्धास्त जा, मीच आता तुम्हाला सुचविणार होतो" मग त्यानेच पुढाकार घेऊन एक घोडागाडी आणली. पैशाची बोली होताच मालकाने गाडी हाक्याच्या ताब्यात दिली व आम्ही गाडीत बसलो. त्या गाडीवानाचे नाव.. बरोब्बर ओळखलेत! ’महम्मद. ’ महम्मद मोठा रसिक आणि त्याच्या कामात चोख. पुढे जाताच त्याने एका जागी गाडी थांबवली व आम्हाला बसवून खाली उतरत त्याने कॅमेरा मागून गेतला व आमचे चित्र टिपले. तिथे चित्र टिपले तर पार्श्वभूमीवर पिरॅमिडस बरोबर चौकटीत बसतात. मग मीही त्याची छबी टिपली. मग थोडा आचरटपणा केला. मागे दूरवर दोन बाजुंना दोन पिरॅमिडस व मधोमध आमच्या कुटुंबाचे पिरॅमिड अशी चौकट घेउन मी किरण व कोन साधला आणि महम्मदला कळ दाबयला पचारण केले. महम्मदबाबाने काम चोख बजावले. माणुस मोठा उमदा. हौसेहौसेने फिरवत होता, मध्येच घोड्याला काही गाणी म्हणत होता, गप्पा तर अखंड सुरूच होत्या. तुम्ही भारतिय आहात होय? मला तर चेहेऱ्यावरून इजिप्तचेच वाटलात असा विनोदही त्याने केला. परतीच्या मार्गावर चढण लागताच तो पाय उतार झाला. रस्त्याला वर्दळ बऱ्यापैकी होती, आम्हीही उतरायची तयारी केली. मात्र माझा चॉंद तुम्हाला सहज घेउन जाईल असे म्हणत त्याने आम्हाला उतरू दिले नाही. एक मस्त सफर करून आम्ही परत गाडीपाशी आलो. खरेतर अहमदच्या वेळापत्रकानुसार थोडा उशीरच झाला होता कारण अजून खालच्या अंगाला जाऊन स्फींक्स पाहायचे होते.