[४५]

श्री भगवान् म्हणाले

खाली शाखा वरी मूळ नित्य अश्वत्थ बोलिला ।
ज्याच्या पानांमधे वेद जाणे तो वेद जाणतो ॥ १ ॥

वरी हि शाखा फुटल्या तयास ।
ही भोग-पाने गुण-पुष्ट जेथे ॥
खाली हि मूळे निघती नवीन ।
दृढावली कर्म-बळे नृ-लोकी ॥ २ ॥

ह्याचे तसे रूप दिसे न येथे ।
भासे न शेंडा बुडखा न खांदा ॥
घेऊनि वैराग्य अभंग शस्त्र ।
तोडूनिया हा दृढ-मूल वृक्ष ॥ ३ ॥

घ्यावा पुढे शोध तया पदाचा ।
जेथूनि मागे फिरणे नसे चि ॥
द्यावी बुडी त्या परमात्म-तत्त्वी ।
प्रवृत्ति जेथे स्पुरली अनादी ॥ ४ ॥

जो मान-मोहांस संग-दोष ।
जाळूनि निर्वासन आत्म-निष्ठ ॥
द्वंद्वे न घेती सुख-दुःख-मूळ ।
ते प्राज्ञ त्या नित्य पदी प्रविष्ट ॥ ५ ॥

न त्यास उजळी सूर्य कायसे अग्नि-चंद्र हे ।
जेथ गेला न परते माझे अंतिम धाम ते ॥ ६ ॥

[४६]

माझा चि अंश संसारी झाला जीव सनातन ।
पंचेंद्रिये मनोयुक्त प्रकृतींतूनि खेचितो ॥ ७ ॥

पुष्पादिकांतुनी वारा गंध खेचूनि घेतसे ।
तशी घेऊनि ही सर्व देह सोडी धरी प्रभु ॥ ८ ॥

श्रोत्र जिह्वा त्वचा चक्षु घ्राण आणिक ते मन ।
ह्या सर्वांस अधिष्ठूनि ते ते विषय सेवितो ॥ ९ ॥

सोडितो धरितो देह भोगितो गुण-युक्त हा ।
परी न पाहती मूढ ज्ञानी डोळस पाहती ॥ १० ॥

योगी यत्न-बळे ह्यास पाहती हृदयी स्थित ।
चित्त-हीन अशुद्धात्मे प्रयत्ने हि न पाहती ॥ ११ ॥

[४७]

सूर्यात जळते तेज जे विश्व उजळीतसे ।
तसे चंद्रात अग्नीत जाण माझे चि तेज ते ॥ १२ ॥

आकर्षण-बळे भूते धरा-रूपे धरीतसे ।
वनस्पतींस मी सोम पोषितो भरिला रसे ॥ १३ ॥

मी वैश्वानर-रूपाने प्राणि-देहांत राहुनी ।
अन्ने ती पचवी चारी प्राणापानांस फुंकुनी ॥ १४ ॥

सर्वांतरी मी करितो निवास ।
देतो स्मृति ज्ञान विवेक सर्वा ॥
समग्र वेदांस हि मी चि वेद्य ।
वेद-ज्ञ मी वेद-रहस्य-कर्ता ॥ १५ ॥

[४८]

लोकी पुरूष ते दोन क्षर आणिक अक्षर ।
क्षर सर्व चि ही भूते स्थिर अक्षर बोलिला ॥ १६ ॥

म्हणती परमात्मा तो तिजा पुरूष उत्तम ।
विश्व-पोषक विश्वात्मा जो विश्वेश्वर अव्यय ॥ १७ ॥

मी क्षरा-अक्षराहूनि वेगळा आणि उत्तम ।
वेद लोक म्हणे माते म्हणूनि पुरूषोत्तम ॥ १८ ॥

मोह सारूनि जो दूर जाणे मी पुरूषोत्तम ।
सर्व-ज्ञ तो सर्व-भावे सर्व-रूपी भजे मज ॥ १९ ॥

अत्यंत गूढ हे शास्त्र निर्मळा तुज बोलिलो ।
हे जाणे तो बुद्धिमंत होईल कृत-कृत्य चि ॥ २०॥

अध्याय पंधरावा संपूर्ण