सकाळी जाग आली ती एका गोड उग्र वासाने. रात्री तर असले काही नव्हते. या प्रकरणाचा छडा लावायलाच हवा म्हणून मी स्वैपाकघरात शिरलो. वास तिकडूनच कुठूनतरी येत होता. पण दार ओलांडणार तेवढ्यात आईने बघितले. ती घराच्या कुठल्याही कोपऱ्यात असली तरी मी काय करतो ते तिला कसे कळे देव जाणे. आता तर ती पार वरच्या मजल्यावर मोठ्या देवघरात होती.

"तोंड धुतल्याशिवायच चाललंय आत कोणीतरी" तिचा आवाज गरजला. आई तशी चांगली होती, पण फार शिस्त-शिस्त करे. सकाळी उठल्या-उठल्या आधी तोंड धुवा, बाहेरून आल्यावर आधी पायावर पाणी घ्या, जेवणाआधी हात धुवा...आणि मोठ्या देवघरातून तिला बाहेरची तोंड धुवायची मोरी स्पष्ट दिसे. त्यामुळे आता नुसते दोन चंबू इकडेतिकडे उडवून आणि तोंडाला पाणी फासून भागले नसते. खळखळून दात घासणेच भाग होते. तिला (आणि तिलाच; बाबांना जाणवले असते तर "पाचवीत गेलास तरीही असे कुक्कुल्या बाळासारखे काय करतोस" म्हणून ओरडले असते. ते कधी अंगाला बोट लावत नसत, पण बोलबोलून बेजार करत) जाणवेल असे पाय आपटत मी ते आन्हिक उरकले. आणि माडीवर मोठ्या देवघरात धाव घेतली.

त्या वर्षी मे महिन्यातच बाबांची बदली झाली होती आणि आतापर्यंत घाटावर (हे मला इथे आल्यावरच कळले; 'घाटावर' असताना आपण कुठे आहोत हे काही माहीत नव्हते) बदल्यांनिमित्त फिरणारे आई-बाबा (आणि अर्थातच मी) कराडहून कोकणात उतरले होते. कराडचे घर चांगले मोठ्ठे होते. पण आईच्या काही पसंतीस उतरले नव्हते. बाबा धरणे बांधण्याचे का असलेच काहीसे काम करत असत. एकदाच मी त्यांच्या हापिसात गेलो होतो. इंजिनेरसाहेबांचा मुलगा म्हणून तिथल्या शिपाई शिवाप्पाने मला रुपयाहून  मोठ्ठा पेढा खायला दिला होता. आणि अजून देऊ का असे विचारले होते. माझ्या चड्डीला दोन खिसे असल्याने अजून दोन द्यायला हरकत नाही असे मी म्हटल्यावर का कुणास ठाऊक, सगळे खदाखदा हसले होते. मग एलेव्हेशन, केटीवेअर, एलबीसी, आरबीसी अशी त्यांची बडबड सुरू झाली. मी अगदी कंटाळून गेलो.

तर सांगत होतो कराडच्या घराबद्दल. ते घर आम्हाला बाबांच्या हापिसाकडून मिळाले होते, आणि आई अगदी नाखूष होती. "ह्या सरकारी माणसांना काय, न्हाणीघर बांधा नाहीतर देवघर. नुसत्या विटा रचल्या, वाळू-सिमेंट थापले की झाले. त्याला ना आकार ना उकार" असे तिचे नेहमीचे पालुपद असे. ते तसे खरेही होते म्हणा. त्या घरात न्हाणीघरापासून ते पुढच्या खोलीपर्यंत सगळे एकाच मापाचे, एकाच छापाचे होते. त्या अगडबंब न्हाणीघरात आंघोळ करताना मला तर भीतीच वाटे. विशेषतः चेहऱ्याला साबण लावून डोळे मिटले की. मी तर बुवा आईला दाराजवळ बसवूनच आंघोळ करत असे.

कोकणात या छोट्याशा गावी बाबांचे हापिसही छोटे होते. आणि मुख्य म्हणजे हापिसाचे असे घर नव्हते. त्यामुळे सामानासकट आम्ही येण्याच्या अगोदर बाबा एकदा येऊन हे नेन्यांचे घर भाड्याने ठरवून आले होते. हे घर आईला बघितल्यावरच अगदी पसंत पडले होते. दुमजली पण छोटेसे घर. वरती कौले. बाहेर आंगण, त्यात झोपाळा. मागे दुसरे आंगण आणि तिथून पायवाटेने नेन्यांच्या मूळ घराला सामायिक विहीर. वरच्या मजल्यावर गणपतीसाठी एक कायमस्वरूपी मोठे देवघर. गणपतीच्या दिवसात त्यात गणपती बसवावा लागतो असे काहीसे बाबांनी आल्या-आल्या आईला सांगितले होते, पण ते मी विसरूनही गेलो होतो. आता ते अचानक आठवले. गणपती आणणार?

वर गेल्यावर उत्तर होकारार्थी मिळाले. मज्जाच मज्जा!  मी मोठ्या देवघराबाहेरच्या खोलीत दणादणा पाय वाजवत नाचू लागलो. नुकतेच शाळेत आम्हाला भोईटेमास्तरांनी लेझीम कशी खेळायची ते शिकवायला सुरुवात केली होती. पण "निखिल" एवढाच आवाज आईच्या तोंडून निघताच मी शहाण्या मुलासारखा गप्प झालो. आईचा हात फार लागतो. विशेषतः ती कामात असताना तिला छळले तर.

आईने फुलांवर झाकलेली परडी काढली आणि परत तो उग्र गोड वास दरवळला. "हे गं काय?" या प्रश्नाला "केवडा" हे उत्तर मिळाले. "पण केवडा म्हणजे काय? खायचे काहीतरी का?" (छान छोट्याशा कणसासारखे दिसत होते) याला "फूल. सदानकदा खायचे काय सुचते रे तुला? दूध प्यायलास का?" असे तिरकेच उत्तर मिळाले. मुकाट खाली जाऊन आधी घाईघाईने दूध प्यायलो.

तरी बरे दूध घटाघट पिता येते. नाहीतर "प्रत्येक घोट बत्तीस वेळेला चावलास का?" असले काहीतरी आईच्या डोक्यातून निघाले असते. आता दूध मला आवडत नव्हते असे नव्हे. पण तुम्हीच सांगा, कधीच न बघितलेला केवडा का काय ते, आणि रोज दिसणारे दूध यात कशाच्या मागे लागायला हवे? पण आईला कोण सांगणार?

मग तुकड्यातुकड्यात, सावकाश कळलेली माहिती अशी की आज संध्याकाळी गणपती आणायचा होता. त्यासाठी पूजेची तयारी म्हणून कामवाल्या मंदाला फुले आणायला सांगितले तर तिने उद्याच्या ऐवजी आजच आणून टाकली. केवडा हे फूल असून कोकणातच जास्त दिसते. ते कणसासारखे दिसले तरी खात नाहीत.

म्हणजे शेजारी मूळ घरात आज मुंबईहून नेने येणार तर. कोण असतील ते? किती जण असतील? नेनेकाकांची मिशी कशी असेल? नेनेकाकू नऊवारीत असतील की सहावारीत? मी त्यांना मला नवीनच मिळालेले जर्मनीचे पोस्टाचे तिकीट दाखवू का? त्यांना माझ्याहून लहान असे मूल असेल का? (मी आमच्या घरात एकुलता. आणि नात्यात बाबा सगळ्यात धाकटे भाऊ, म्हणून सगळी चुलत आते भावंडे कितीच्या किती मोठी. आईला एकच भाऊ, नानूमामा. त्याचे "लग्न होईलसे वाटत नाही" असे एकदा मी झोपल्याचे समजून आई बाबांना सांगत होती. त्यामुळे मला दादा आणि ताई या वस्तूंचा जिवापाड कंटाळा आला होता. मी कुणाचे बोट धरून जाण्यापेक्षा माझे बोट धरून  जाणारे कुणी असले तर किती मज्जा). या सगळ्या प्रश्नांना आईने "संध्याकाळी बघ स्वतःच्या डोळ्यांनी. आणि आता गप्प बस जरा" असे नेहमीचे उत्तर दिले. आता मी स्वतःच्या नाहीतर काय तिच्या डोळ्यांनी बघणार होतो? आणि गप्पच बसायचे तर देवाने एवढे तोंड दिलेच कशाला? धुसफुसत मी खाली गेलो आणि संध्याकाळ केव्हा होते याची वाट पाहू लागलो. रविवार होता त्यामुळे शाळेची भानगड नव्हती.

दुपारी आईने पीठ पेरून मेथीची भाजी आणि बटाट्याची भजी केली होती. दोन्ही माझे अत्यंत आवडते. त्यामुळे पोट तुडुंब होईस्तोवर जेवलो आणि बैठकीच्या खोलीत येताच पलंगावर बाबा पेपर वाचत बसले होते त्यांच्या आणि भिंतीच्या मधल्या फटीत मांजरासारखा घुसलो. पाऊस पडत नसला तरी हवेत छान गारवा होता. बाबांच्या आडोशाला मुटकुळे करून गुरगुटून झोपावे असा.

संध्याकाळी डोळे उघडले ते बाहेरून बोलण्याच्या आवाजांनी जाग आल्याने. आली वाटते नेने मंडळी. मी बाहेर धाव घेतली. आंगणात आई कुणाशीतरी बोलत होती. मी बाहेर पडणार तोच आईचे डोळे बटाट्यासारखे मोठ्ठे झाले. दुपारी झोपेतून उठल्यावरही आधी तोंड धुवा... चांगले दाणदाण पाय आपटत (पाहुण्यांसमोर आईचा हात चालत नसे) मी मोरीत गेलो. तोंड धुऊन येतो तर एक चांगल्याच उंचशा, गोऱ्यापान, घाऱ्या डोळ्यांच्या बाई आईशी बोलत होत्या. त्यांनी चांगली झुळझुळीत निळी सहावारी नेसली होती. आणि त्यांच्या हातावर काळ्या पट्ट्याचे छानसे चिमुकले घड्याळ होते. त्या कालिंदीकाकू कुठल्याशा मोठ्ठ्या कॉलेजात मोठ्ठ्या प्रोपेसर का कायशा होत्या हे नंतर कळले.

आमची ओळख झाली. मी पाया पडलो. त्यांनी माझ्या डोक्यावरून हात फिरवला. ही मोठी माणसे पाया पडल्यावर डोक्यावरून नाहीतर पाठीवरून का हात फिरवतात? पण यांचा हात छान सायीसारखा होता. अगदी आईच्या हातासारखाच.

पण या तर आईपेक्षाही मोठ्या दिसत होत्या. म्हणजे त्यांची मुले परत माझ्याहून मोठीच असणार. त्या इतक्या मोठ्या असतील का की त्यांना नातवंडे असतील? मी आशेने त्यांच्याकडे चांगले रोखून पाहिले. आता बायकांची वये कशी ओळखायची ते मला माहीत नव्हते, पण या बाई आज्जी नसतील एवढे जाणवले. जेमतेम थोरल्या कुंदाकाकूएवढ्या असतील या बाई. आणि कुंदाकाकूचा सचिन चांगला दहावीतला टग्या होता. कुठ्ठे कुठ्ठे म्हणून मला नेत नसे. 'असल्या चिल्लू-पिल्लू मुलांत मी खेळत नाही' म्हणे. एकदा तो झोपलेला असताना त्याच्या अंगावर सोडण्यासाठी मी एका काडीवर लाल मुंगी घेऊन आलो होतो. पण ती मुंगी मलाच चावली. आणि माझ्या रडण्याने तो जागा झाला. समजूत घालणे सोडाच, पण "वत्सलाकाकूला (माझ्या आईला) सांगतो" अशी धमकी देऊन त्याने माझ्या दुसऱ्या हातातला लाडूही पळवला. आता या कालिंदीकाकूंची मुले पण अशीच द्वाड असतील का? मी हताशपणे परत फिरलो.

"अहो, जयूला ऐनवेळेला काहीतरी काम निघाले कॉलेजात, म्हणून ती मागून येईल आता पाचच्या रोहा गाडीने". कालिंदीकाकू म्हणत होत्या. म्हणजे यांची मुलगी कॉलेजात शिकणारी (की शिकवणारी?) आणि स्वतःच्या स्वतः एष्टीने येऊ शकणारी होती. झालेच! मुकाट हातपाय धुऊन (खरेतर याची गरज नव्हती. मी काही बाहेर कुठेही गेलो नव्हतो. पण मला इतके वाईट वाटले होते की मी दातसुद्धा परत घासायला तयार होतो) परत मागच्या आंगणात गेलो. तिथे विहीरीच्या जवळ बाबा पुरुषोत्तमकाकांशी बोलत होते. हे तर कालिंदीकाकूंच्याहून उंच होते. बाबा त्यांच्यापुढे चांगलेच लहान दिसत होते. परत पाया पडणे. पण पुरुषोत्तमकाकांनी काही डोक्यावरून किंवा पाठीवरून हातबीत फिरवला नाही. त्यांनी अचानक दोन्ही हात माझ्या खाकोटीत घालून हुप्प केले आणि मला एकदम त्यांच्या खांद्यावर बसवले. घागरीतले पाणी डुचमळावे तसे पोटात झाले. नकळत मी खिक्कन हसलो. एवढ्या उंचावर बसण्याची माझ्या आयुष्यातली पहिलीच वेळ. बाबांच्या डोक्यावर केस चांगलेच विरळ झाले आहेत, आणि तिथे लावलेले तेल खूप चमकते हे प्रथमच बघितले.

अरे हो, सांगायचे राहिलेच. पुरुषोत्तमकाकांच्या मिशा... अहो त्यांना मिशाच नव्हत्या. त्यांचा कोरीव गोरापान चेहरा आणि निळे डोळे... मी असले काही आधी बघितलेच नव्हते.

"तर सदानंदराव, गणपती उद्या सकाळीच आणू, आत्ता घाई करायला नको. रामधरण्यांकडे आपली नेहमीची मूर्ती असते." पुरुषोत्तमकाकांनी बोलणे चालू ठेवले. एवढी महत्त्वाची माहिती आणि एवढ्या उच्च स्थानावर बसून आपसूक मिळाली म्हणून मी खूष झालो. नानूमामा किंवा वामनकाका आले की काहीही महत्त्वाचे बोलण्याआधी "चल रे घरात पळ, लहान मुलांचे काम नाहिये इथे" हे न चुकता ऐकवीत.

"अहो, आमच्या देशस्थांमध्ये गणपतीचे एवढे नसते ना, म्हणून माहीत नाही काही". बाबा थाप मारत होते. देशस्थ म्हणजे काय ते कळले नाही, पण बाबांना गणपतीचे काही का माहीत नव्हते हे मला माहीत होते. बाबांचा मुळी देव वगैरेवर विश्वासच नव्हता. गेल्या वर्षी आईने रेटून त्यांना सत्यनारायणाच्या पूजेला बसवायचा प्रस्ताव संध्याकाळी पानावर बसल्यावर मांडला, तर भाताच्या गारगोट्या होईस्तोवर बाबा तावातावाने 'चार्वाक' की असलेच काहीसे नाव घेऊन बोलत राहिले. शेवटी "तुझे तू काय ते कर. मी मधे येतोय का?" म्हणून त्यांनी अखेर घास घेतला. तोवर मला तर भुकेने गरगरू लागले होते.

आता या पुरुषोत्तमकाकांच्यामुळे बाबांना पूजेला बसायला लागणार? ही बातमी आईला सांगितली तर काय खाऊ वसूल करता येईल याचा मी विचार सुरू केला. पण आधी खाली उतरणे भाग होते.

त्यासाठी पुरुषोत्तमकाकांना हाक घालावी तेवढ्यात ते म्हणाले, "राहू द्या हो. उद्या बघा मी पूजा करताना. तसा माझा ह्या पूजेवर वगैरे विश्वास नाही म्हणा. पण कालिंदीकरता आणि जयूकरता करतो झाले.".

संपले, आता कसला खाऊ मिळतो?

ती जयू का कोण ती मी झोपेपर्यंत तरी आली नव्हती. पूजा म्हणजे नक्की काय होईल याची स्वप्ने रंगवत मी झोपलो. गणपतीचे एवढे सगळे असते हे कराडला कधी कळले नाही. एकतर आमचे घर तसे गावाच्या एका टोकालाच. आणि घरामागे एका बैठ्या घरात सोबत कोण, तर बाबांच्या हापिसातले शिपाई इस्लामपूरचे युसुफ गोलंदाजकाका. आणि खरे सांगायचे तर का कुणास ठाऊक, मला फार मागचे काही आठवतच नव्हते. गेले वर्ष आणि त्याच्या आधीचे वर्ष एवढेच नीट आठवे. हे असे का म्हणून एकदा आईला विचारले. ती मागच्या आंगणातल्या चुलीवर वांगे भाजत त्या धुराने डोळ्यातून पाणी काढत बसली होती. "ते तसेच असते राजा, हळूहळू होशील मोठा" हे तिचे उत्तर मला काही कळले नाही.

सकाळी टक्क अंधार असतानाच मी जागा झालो आणि आईला ढुशी मारायला गेलो, तर एकदम हाताला मऊ उशीच लागली. म्हणजे ती आधीच उठली होती तर. मागच्या आंगणातल्या न्हाणीघरातल्या बंबाचा धुरकट वास आला. मागच्या न्हाणीघरातून शिकेकाईचा वासही दरवळला. म्हणजे न्हायचे चालले होते तर. हे न्हायचे प्रस्थ फारच होते. मला पण एकदा न्हायचे होते. पण तसे मी आईला म्हणालो की ती खुसूखुसू हसत सुटे. "हो, न्हाऊ घालून वेणीही घालते हं तुझी" असे वर म्हणे. माझा संताप संताप होई. न्हायचे फक्त मोठ्या माणसांनी. चहा प्यायचा फक्त मोठ्या माणसांनी. रात्री उशीरापर्यंत जागायचे फक्त मोठ्या माणसांनी. लहानांनी करायचे तरी काय? दूध पिऊन तोंड धुवायचे फक्त?

पण मी राग आवरला. आज गणपतीची काहीतरी गोष्ट ऐकायला मिळेल का? सत्यनारायणाची कशी छान गोष्ट असते. मग तो शिराही चविष्ट लागतो. गणपतीला काय बरे करत असतील? पुरणपोळी? मला खूप आवडे. विशेषतः तूप भरपूर ओतून आणि कटाच्या आमटीत बुडवून. पण होळी सोडली तर आई ती कधीच करत नसे. उगाचच लाडू, करंज्या, शंकरपाळे करत बसण्यापेक्षा दिवाळीला शंभरएक पुरणपोळ्या करून ठेवल्या तर? असा प्रस्ताव मी गेल्या वर्षी मांडला होता. पण आईने काही ऐकले नाही. आता गणपतीला पुरणपोळीचाच नैवेद्य करत असू देत. म्हणजे मग चांगली खोड मोडेल तिची. नाहीतर श्रीखंडही चालेल.

पटकन तोंड धुऊन मी या महत्त्वाच्या गोष्टींचा विचार करत मागच्या अंगणात फिरू लागलो. विचार करायचा असला की हात मागे बांधून असे फिरायचे असते हे मी बाबांचे बघून ठेवले होते.

एवढ्यात, "अरे वा, राव उठले वाटते लौकरच" असा एक मंजुळ, किणकिणता आवाज विहिरीच्या पायवाटेवरच्या चाफ्याच्या झाडामागून आला. मी चमकून बघितले. सशासारखी गोरीपान, थेट पुरुषोत्तमकाकांचे निळे डोळे आणि ताडमाड उंची, हीच जयूताई की काय? मी विचारात पडलो तोच तीन पावलांत ती माझ्याजवळ पोचली. दोन्ही हात पुढे करून मला कवेत घेण्याचा किंवा असेच काहीसे करण्याचा तिचा इरादा दिसला. मी एक बोट उंचावून "थांब" असे दरडावलो. हे लहान मूल दिसले की त्याला कवटाळून घे, त्याचे गालगुच्चे घे असले प्रकार का करतात ही मोठी माणसे? गाल पिळून झाला की, "चांगला लालबुंद झालाय हो" हे वर. मला या सगळ्याचा कंटाळा आला होता. ह्या नव्या ताईला आधीच शिस्त लावली तर बरे असा विचार मी ताबडतोब केला.

ती थांबली. हुश्श. सचिनदादाचे थोरली बहीण मालू मला ऊठसूट उचलून "कांद्याचे पोते... बटाट्याचे पोते..." करीत हिंडायला बघे. ही जयूताई जरा मवाळ दिसतेय. बरे आहे.

मग मी "व्हॉट इज युवर नेम" असा इंग्रजी सवाल टाकला. देवबाईंनी आम्हाला नुकतेच हे शिकवले होते. जयूताईचा चेहरा विचारमग्न झाला. "काय म्हणतोयस रे तू?" तिने तिचे निळे डोळे माझ्यावर रोखून विचारले. तिला इंग्रजी कळत नव्हते तर. तरीही परत एकदा विचारून घेतले. तिने सपशेल हार मानली. मग मी पहिल्यांदा "माय नेम इज निखिल सदानंद देशपांडे" असे फटाका इंग्रजी वाक्य टाकून तिला गार केले. तिने डोळे अजूनच मोठे करून माझ्याकडे पाहिले. अडाणीच होती एकंदरीत. फारच शिकवावे लागणार होते. कॉलेजात कशाला जात असे देव जाणे. कदाचित गाणे शिकायला जात असेल. आमच्या गाण्याच्या घाटेबाईंनाही इंग्रजी येत नाही.

वयाने मोठी असली तरी तिच्यापेक्षा मला जास्त कळत होते हे सिद्ध केल्यावर मग गोष्टी सुरळीत सुरू झाल्या. त्यापुढे कुठलीही महत्त्वाची गोष्ट करताना माझा सल्ला घेतल्याशिवाय तिचे काहीच चालेना. मग लाडवात बेदाणे घालावेत की काजू इथपासून बटाटवडे करावेत की कांदाभजी इथपर्यंत. पण ते नंतरचे.

तर गणपतीची सगळी तयारी म्हणजे काय हे मी नीट विचारून घेतले. तेवढे मात्र तिला माहीत होते. कदाचित कालिंदीकाकूंनी पाठ करून घेतले असेल परवच्यासारखे. नाहीतर लग्न कसे होणार? आता हे लग्नाचे काय ते मला नीटसे माहीत नव्हते. पण कुंदाकाकू उठताबसता मालूताईच्या लग्नाचा जप करत असे ("अगं शिवण-टिपण नाही आलं तर लग्न कसं होणार?" "अगं नीट निवड जरा भाजी. नाहीतर लग्न कसं होणार?") हे मी ऐकले होते.

तर गणपतीला पुरणपोळीचा नैवेद्य नसतो हे मला कळले. मी खट्टू झालो. "पण तरीही पुरणपोळी केली तर गणपती रागावतो?" या प्रश्नाला "अरेच्च्या, विचारून बघते हं" असा आशेचा किरण तिने दाखवला. "पण निखिलराव (हे मला आवडले; मीही आता मोठा झालो होतो. म्हणजे होऊ लागलो होतो. पण दुर्दैवाने हे कळणारी मोठी माणसे फारशी नव्हती. नानूमामा तर 'निख्या' म्हणून हाक मारे, त्याचा मला खूप राग येई), गणपतीला किनई, मोदक करतात उकडीचे. आणि निवगऱ्या. छान लागतात. एकदा खाऊन बघा, तुम्हाला खूप आवडतील. त्यावर किनई, खूप खूप तूप घालायचे". हे छान होते. खूप तूप घातले असते तर काय मी दोडक्याची भाजीही खाल्ली असती.

मग जयूताईला माझे बोट धरायला देऊन (ती एवढी मोठी असली तरी तिला इंग्रजी कुठे येत होते माझ्यासारखे? त्यामुळे तिने मुकाटपणे माझे बोट धरून चालायचे मान्य केले) आम्ही परत मागच्या आंगणात आलो. आता मागच्या दाराने घरात शिरणार तोच जयूताई म्हणाली, "निखिलराव, तुम्हाला पाव आवडतो का?". आवडतो का? मी तिचे बोट धरूनच टाणकन उडी मारली. चाफ्याचे झाड हलावे तशी ती गदागदा हलली. 'पाव ही रोज खायची वस्तू नाही' हे आईचे लाडके मत होते. पण जयूताईने आमची जोडगाडी वळवून नेन्यांच्या घराच्या आंगणात नेली. तिथून मागल्या दाराने आत गेलो तर त्यांच्या स्वैपाकघरात एक मोठ्ठे टेबल आणि चार खुर्च्या होत्या. आमच्यासारखे खाली बसून जेवत नसत ती लोकं.

जयूताईने अदबीने मला एका खुर्चीवर बसवले. मग पांढऱ्या-निळ्या-लाल डिझाईनच्या मेणचटलेल्या कागदात (त्या कागदावर इंग्रजीत काहीतरी लिहिलेले होते. पण माझे इंग्रजी ते वाचण्याएवढे नव्हते. मला फक्त त्यातला M वाचता आला. मग मी हळूच ती इंग्रजी लिहिलेली बाजू समोरच्या भिंतीकडे सरकवून ठेवली) गुंडाळलेले, सलग एकसारख्या मापाचे पावाचे स्लाईस तिने समोर आणून ठेवले. आमच्याकडे पाव आणलाच तर तो वर्तमानपत्राच्या कागदात गुंडाळलेला एक अख्खा तुकडा. मग तो कापताना त्याच्या जाड जाड फोडी होत. हा पाव तर अगदी स्वप्नात बघितल्याप्रमाणे होता.

जयूताईने सोबत पिवळसर, थलथलीत असे काहीसे दिले. "हे काय" विचारल्यावर "लोणी" असे म्हणाली. हे खारटसे लोणी मी पहिल्यांदाच खाल्ले. अजून बरोबर मध, एका वेगळ्याच वासाचा मोरंबा (त्याला 'स्ट्रॉबेरी जॅम' म्हणतात असेही कळले) असे काहीबाही होते. आणि दूध नव्हते! मी खूष होऊन सकाळीच पोटाचा नगारा करून टाकला.

हे सर्व चालू असताना जयूताईचे शिक्षणही मी शक्य तेवढे चालू ठेवले होते. इंग्रजी शिकायचे म्हणजे खायचे काम नाही (हे काय ते मला माहीत नव्हते. पण एकदा कराडला वामनकाका झाडांना चंबूने पाणी घालत होते तेव्हा मी पुढे होऊन 'मी पाणी घालू का' असे विचारले तर "गप बस, ते काय खायचे काम नाही" असे ते खेकसले होते) हे मी गंभीरपणे तिला सांगितले. मग तिनेही आज्ञाधारकपणे मुकाट अभ्यास करायचे कबूल केले. मग ए, बी, सी, डी करीत मी झेडपर्यंत गाडी मारली. तिच्या निळ्या डोळ्यांतून आदर निथळू लागला. दोनदा तिने अक्षरे म्हणताना 'पी' नंतर 'क्यू' च्या ऐवजी 'आर' म्हटले. मीपण जरासा गडबडलोच. पण तीच अडखळली म्हटल्यावर ती चुकली असावी असा अंदाज बांधून मी "परत म्हण" असे गुरकावलो. मग मुकाट बरोबर म्हणाली.

"निखिल..." आई! मेलो! आता पावासकट सगळ्याचा हिशेब चुकता करायला लागणार बहुतेक!

पण जयूताईने पुढे होऊन "वत्सलाकाकू, निखिल आमच्याकडे आहे. खूप छान छान शिकवतोय मला" असे परस्पर उत्तर दिले. ही ताई फार धीराची आहे हे माझ्या लगेच ध्यानात आले. "अगं जयू, बघ हं, नाहीतर उगाच काहीतरी खोड्या करत बसेल. स्वतःला खूप शहाणा समजतो तो" आता हे बोलायची काही गरज होती का? "आणि त्याचं दूध राहिलंय तसंच इथे". आता एवढ्या साजऱ्या-गोजऱ्या खाण्यानंतर ते गायीच्या अंगाचा वास येणारे दूध? मी मन लावून तोंड वेडेवाकडे केले. जयूताईने लगेच "अहो, तो दूध प्यायलाय इथे" असे जाहीर करून टाकले. मी एवढा खूष झालो की मी स्वतःहून तिची पापी घेतली. तिचे गाल अगदी पावासारखे लुसलुशीत होते.

आमची दोस्ती अशी घट्ट होऊन गेली.