"आनंद मना.. आज आऽऽनंद मना... मोरा जो पिया घर आऽऽया... " पं. कुमार गंधर्व त्यांच्या खास शैलीत मालकंस आळवीत होते. पौर्णिमेचा चंद्र ढगांनी किंचित वेढला गेल्याने अजूनच लोभसवाणा दिसत होता आणि मी मायदेशी परत निघालो होतो. एकूणच वातावरणाचा इफेक्ट खूप छान होता. आणि ''आनंद मना.. '' हे शब्द अगदीच सार्थ ठरत होते.
माझं विमान मध्यरात्रीनंतरचं होतं. विमानतळापर्यंत नेणाऱ्या गाडीच्या मागच्या सीटवर बसून, मी मालकंसाच्या सुरांमध्ये बुडी मारली होती. मालकंस हा मध्यरात्रीचा राग! उत्कटता, अत्युच्च आनंद म्हणजेच मालकंस! औंध इथल्या संग्रहालयात अनेक राग-रागिणींची तैलचित्रे आहेत. मला त्यातलंच मालकंसाचं चित्र आठवलं. "मध्यरात्री, निळ्याशार पोशाखात, श्वेत अश्वावर स्वार होऊन निघालेला रुबाबदार राजकुमार" असं ते चित्र आहे. योगायोगानं आमची गाडीही पांढरीच होती. मी मनात म्हटलं, आधुनिक श्वेत अश्वावर बसून, मध्यरात्री एक राजकुमार निघाला आहे! राग आणि त्यांच्या वेळा ह्यांचं समीकरण हे मला अजूनही न सुटलेलं एक कोडं आहे. खरं तर शास्त्रीय संगीत ही गोष्टच एक मोठं कोडं आहे असं मला वाटतं, पण कोडं पण कसं, रम्य, मनोहर! म्हणजे, अहीर भैरव कधीही ऐकला तरी सकाळचाच भास होतो, आणि मालकंस कधीही ऐका, मध्यरात्र जाणवतेच. भीमपलास उतरती दुपार मनात, डोळ्यांसमोर झळकवतो. मालकंस हा मध्यरात्रीचा राग असल्याने, सुरेश भटांच्या 'श्वास तुझा मालकंस, स्पर्श तुझा पारिजात' ह्या ओळीतल्या मालकंसाला किती वेगळी आणि प्रणयसुखद अशी अर्थछटा लाभलीये नाही?
असो, तर मालकंस! आता मी विमानतळावर पोहोचलो होतो. माझ्याजवळ असलेला मालकंस हा 'म्युझिक इंडिया' च्या 'संगीत सरताज' ह्या मालिकेतला होता, त्यामुळे, विलंबित, मध्यलय तीनताल, मध्यलय एकताल, आणि द्रुतलय एकताल असं सगळंच होतं त्यात. त्यामुळे, विमानतळावर पोहोचलो, तेव्हा कुठं मध्यलय एकतालातली बंदिश संपली होती, आणि द्रुतलय सुरू झाली होती. मी विमानतळावर बराच आधी पोहोचल्याने, कसलीही घाई नव्हती, म्हणजे तिथल्या प्रोसीजर्स करण्याची घाई नव्हती. घरी जाण्यासाठी तर मनानं किती तरी दिवस आधीपासून घाई लावलीच होती. माझ्याकडे बऱ्यापैकी सामान होतं, म्हणून 'टु बी ऑन सेफर साइड' मी चेक-इन करून टाकलं. मग सुरक्षा तपासणीच्या जागच्या खुर्चीवर जाऊन, आय पॉड पुन्हा चालू केला. ही 'आय पॉड' नावाची वस्तू नसती, तर माझं परदेशातलं जगणं केवळ अशक्य झालं असतं असं मला वाटतं. कानांना लागलेली संगीताची भूक शमलीच नसती. मालकंसाची द्रुत लयीतली बंदिश चालू होती, तिचेही बोल अप्रतिम होते, '' छब तेरी, छब तेरी, आँखन मे, आँखन मे, तरसायो मन, निसदिन, निसदिन'' कुमारांच्या तानांची फेक जी भिडत होती म्हणता! मला सगळीकडेच मातृभूमीची आणि आईचीही 'छब' दिसत होती. क्षणभर स्वा. सावरकरांच्या भूमिकेत शिरलो होतो, आणि विमान कंपनीलाच मनात प्रार्थना करू लागलो, 'ने मजसी ने, परत मातृभूमीला... '! मालकंसानं इतकी उत्कटता निर्माण केली होती, की मन कसल्याशा आनंदानं काठोकाठ भरून गेलं होतं, नव्हे ओसंडून वाहत होतं.
थोड्या वेळात ती द्रुत बंदिशही संपली. मग, मित्रांशी झालेल्या गप्पांमधून, मालकंसावर आधारलेली जी जी गाणी माहीत होती, ती ती ऐकायचं ठरवलं. 'कानडा राजा पंढरिचा' मधला 'पंचम मालकंस', मराठी पाउल पडते पुढे मधला मालकंस, आणि विशेष करून त्यातल्या 'शुभ घडी ह्या शुभ मुहूर्ती, सनई सांगे शकुनवंती' ह्या ओळी, 'मन तरपत हरी-दरसन को आज', 'आये सुर के पंछी आये' असे जे जे माझ्याजवळ होते ते सगळे मालकंस ऐकले. एकच राग, पण किती वैविध्य? हे बऱ्याच रागांना लागू पडत असेलही, पण मला असं वाटतं मालकंस तो मालकंस! पक्ष्यांमध्ये जसा 'राजहंस' तसाच रागांच्या माळेतला हा 'कंस' म्हणजे श्रेष्ठतर (हे माझं लॉजिक आहे, कंस चा नक्की अर्थ हाच आहे असे नाही) राग म्हणजे 'मालकंस'!
विमान प्रवास बराचसा झोपेत गेला. जाग आली तेव्हाही मनात, कानात ''आनंद मना... '' घुमतच होतं. मुंबई विमानतळावर पोहोचल्यानंतर तर त्या आनंदानं आकाशाला मिठी मारली होती. घरच्या सगळ्यांना, आणि विशेष करून आईला पाहिल्यावर तर तो आनंद आकाशापेक्षाही मोठा झाला होता! ह्या गोष्टीला आता वर्ष होऊन गेलं. नोकरीच्या निमित्तानं मी पुन्हा घर सोडलं. पण आजही जेव्हा केव्हा सुट्टी काढून घरी जातो, तेव्हा न चुकता कुमारांचा मालकंस ऐकतो, ट्रेनही बहुतेक रात्रीचीच असते, त्यामुळे वेळ, वातावरण, आणि आनंद... सगळंच अगदी जमून आलेलं असतं...!