लगबगीने काम करणारे माझे हात घड्याळाच्या काट्यांकडे लक्षं जाताच आणखीनच वेगाने काम आटोपत होते. दहा मिनिटांनी निघायलाच हवं. आठ पंचवीसला निघाले नाही तर आठ चाळीसची बस चुकते, मग कंपनीत पोहोचायचे म्हणजे वीस रुपये रिक्शाचे खर्च करा आणि वरतून उशीर होणार ते वेगळेच. त्यातच राहुलचा हट्ट चालला होता, "आई, मला फ्रीजमधला पेप्सीकोला खायला दे ना" म्हणून! मी त्याला कसबस समजावले. बास्केटमध्ये त्याचे दूध, खाऊचे डबे, दोन केळी आणि संध्याकाळी बदलायचा ड्रेस घातला. पर्स गळ्यात अडकवली. राहुलला सांभाळणाऱ्या मावशीचं घर आमचा फ्लॅट मध्ये दोन बिल्डिंग सोडून होतं.
राहुलला अच्छा करून मी खाली आले. अतिशय वेगाने माझी पावलं पडत होती. बिल्डिंगमधले दोन फ्लॅट मागे टाकून मी डावीकडे वळले, आणि एक क्षणभर माझं त्याच्याकडे लक्ष गेलं, कालच्या प्रमाणेच आजही तो तिथे उभा होता. अतिशय प्रसन्न व्यक्तिमत्त्वाचा, निळसर रंगाचा रेमंडचा शर्ट त्याने घातला होता, मागे वळवलेले त्याचे केस हवेवर उडत होते. मनातल्या मनात मी अस्वस्थ झाले. गेले चार दिवस असच चाललं होत. त्याला तिथे अस उभं राहिलेलं बघितलं की मला काहीतरी व्हायचं!, आत कुठेतरी हालल्या सारखं व्हायचं. तो.......................... तो........................... लंगडा होता. लगडा! शब्द वापरला आणि मला वाईट वाटलं. ’ त्याला पाय नव्हते’ पण का कुणास ठाऊक हे शब्द पण मनाला टोचत होते. मांड्यांपासून त्याला पाय नव्हते. दोन्ही मांड्यांच्या खाली दोन लाकडी गोल बसवली होते.
आठ चाळीसची बस पकडायचीय हे विचार मनात असूनही तो उभा होता ती बिल्डिंग ओलांडून जाताना माझी पावलं संकोचली. आमच्या सारखी धावपळ करणारी माणसं बघून काय वाटत असेल त्याला? एक क्षणभर मागे वळून त्याच्या चेहऱ्यावरचे भाव निरखावेत अस वाटलं, पण तरीही मी मागे वळून बघितलं नाही. माझ्या डोळ्यात दाटून आलेली अनुकंपा, सहानुभूती! कदाचित तो आणखीन अपमानित होईल या विचाराने मी वळून बघितलं नाही, पण मग बघितलं नाही याची खंतही वाटत राहिली, त्याला अस तर वाटणार नाही ना ’ही लगबगीने धावपळ करणारी माणसं माझ्यासारख्या लंगड्या माणसाकडे कशाला बघतील ’ या विचाराने.
प्रयत्नपूर्वक त्याच्याकडे न बघता ती बिल्डिंग ओलांडून मी पुढे गेले आणि मनातली विचारांची आंदोलन झटकून टाकली. आठ चाळीसची बस मिळाली. ऑफिसमध्ये मी वेळेवर पोहोचले. मग सेल्स ऑफर, कोटेशन्स, बिलींग...... दिवसभराच्या कामात मी त्याला पार विसरले.
संध्याकाळी ऑफिसमधून बाहेर पडले आणि समोरच एक लंगडा भिकारी दिसला आणि मला पुन्हा त्याची आठवण झाली! भिकाऱ्याला बघून त्याची आठवण झाली म्हणून स्वतः:चाच रागही आला. त्याच्या लंगडेपणामुळे त्याच्यात आणि भिकाऱ्यात साम्य असावे काय? किती प्रसन्न व्यक्तिमत्त्वाचा होता तो! मनातल्या विचारांना झटकून टाकण्याचा मी प्रयत्न केला.
बऱ्याच दिवसांपासून मी त्याला पाहत होते, म्हणजे लाकडी गोल ठोकलेल्या त्याच्या पायांकडे मी लांबूनच पाहायचे, पण मी त्याच्या चेहऱ्या कडे कधीच पाहिलं नाही, म्हणजे माझं धैर्यच व्हायचं नाही. एक दिवस बघितलं तर पांढरी लान्सर आली, ड्रायव्हरने कारचा दरवाजा उघडला अणी ड्रायव्हरच्याच मदतीने तो आत बसला. म्हणजे तो कुठेतरी जात होता हे निश्चित, पण मग कुठे जात असेल? त्याच्याविषयी बरंच काही जाणून घ्यावेसे वाटत होते. त्याच लंगडेपण आतल्या आत बोचत होत, त्याच्याविषयी मन दयेने भरून येत होत. त्याच्या उमद्या व्यक्तिमत्त्वाकडे बघून त्याला पाय नसणं खूपच खटकत होतं.
ही खंत ह्याच्याजवळ बोलून दाखवावी अस वाटूनही मी गप्प बसली "तुम्ही काय लेखिका ना म्हणजे भारीच सेंटी! अशी हजारो लंगडी माणसं जगात आहेत, सगळ्यांचाच विचार आपण करायला लागलो तर आपल्या डोक्याचा पार भुगा होणार, मग स्वतः:विषयी केव्हा विचार करणार? " अस म्हणून ह्यांनी माझं बोलणं हसण्यावारी उडवलं असत.
मध्यंतरी आमच्या कंपनीत युनियनचा नवीन करार झाला पगारवाढ, वाढीव बोनस त्याचबरोबर आणखीन एक नवीन बदल झाला, लंचटाईम एक तासाच्याऎवजी अर्धा तास, आणि सकाळी नऊच्या ऎवजी साडेनऊची वेळ झाली. माझी जाण्याची वेळ बदलली. नंतर पुन्हा कधीच तो मला दिसला नाही. बिल्डिंग ओलांडून जाताना क्षणभर त्याची आठवण यायची. गेल्या सहा महिन्यात मी त्याला पूर्ण विसरले. अगदी त्याचे ओझरते बघितलेले ’ते’ पायही लक्षात राहिले नाही. एक समाधानाचा सुस्कारा सोडला. त्याच्या न दिसण्याने निदान मनातली ती अनामिक खंत तरी कमी झाली.
त्या दिवशी संध्याकाळी हे घरी आले तेच मोठ्या आनंदात, हातात पेंढ्यांचा मोठा बॉक्स, अन त्यांच्या आवाजाने घर नुसतं दणाणून गेलं, "अनुराधा, हा पेंढ्यांचा नैवेद्य देवाला दाखव, अग आपलं घराच लोन सॅक्शन झालं, आता आपण आपल्या प्लॉटवर छान बंगला बांधायचा" बंगल्याच स्वप्न आता पूर्ण होणार या विचाराने मन आनंदीत झालं होतं, राहुल तर नुसता नाचत सुटला.
बंगला बांधायचा म्हणजे चांगल्या आर्किटेक्चर कडून प्लॅन काढून घायला हवा. ह्यांनी एक दोन मित्रांना फोन करून विचारलं, त्यांच्याकडून आर्किटेक्चर राजवाडे फार हुशार आणि नावाजलेले आहेत अस समजलं. ह्यांनी मला फोन करून संध्याकाळी ऑफिसमधून सुटल्यावर परस्पर राजवाड्यांच्या ऑफिसमध्ये यायला सांगितलं. संध्याकाळी आम्ही दोघं भेटलो, आणि त्यांच्या ऑफिसच्या दिशेने चालायला लागलो, तसं जवळच होत. "अनिकेत राजवाडे (बी. ई., आर्किटेक्ट)" ऑफिसवरची पाटी वाचून किंचित हसायला आलं, "अनिकेत" म्हणजे घर नसलेला! लाखो लोकांना घराचे प्लॅन काढून देणारा हा आर्किटेक्चर घराविना! गंमतच वाटली. तळमजल्यावरच ऑफिस बघून जरा हायसं वाटलं, जिने चढायचा त्रास नाही या विचाराने, कारण इथले बहुतेक सगळे ऑफिसेस पहिल्या किंवा दुसऱ्या मजल्यावरच होते. काचेचं दार ढकलून आम्ही आत शिरलो. वातानुकूलित ऑफिसच बाह्यदर्शन मनाला सुखावणार होत. अगदी समोरच गणपतीची भव्य पाचफुटी मूर्ती, तिला घातलेला गुलाबाच्या फुलांचा हार, आणि त्यासमोर लावलेली मंद सुवासाची उदबत्ती! वातावरणात एक पावित्र्य भरून राहिलं होतं. त्या मूर्तीच्या बाजूलाच असलेल्या निळ्या फोमच्या कस्टमर्स साठी असलेल्या आठ ते दहा खुर्च्या. समोर अर्धवर्तुळाकृती निळसर काचेच टेबल, त्यावरचा इंटरकॉम! त्याच्या पलीकडे खुर्चीवर बसलेली सुरेख रिसेप्शनिस्ट! तिने गोड आवाजात आमचं स्वागत केलं. "राजवाडेंना भेटायचंय" हे म्हणाले "एक मिनिट", असं म्हणून तिने इंटरकॉम उचलला. "आतमध्ये दुसऱ्या कस्टमरबरोबर मीटिंग चालू आहे, थोडा वेळ बसावे लागेल" ती उत्तरली. आम्ही दोघही शांतपणे ऑफिसच निरीक्षण करत बसलो होतो. एक वीस मिनिटांत तिने आम्हाला आत जायला सांगितले.
आतलं ऑफिस आणखीनच छान होत. एक काळं, समोरून खालपर्यंत अॅक्रेलीकच्या काचा लावलेलं मोठं टेबल, बाजूच्याच काचेच्या शेल्फमध्ये ठेवलेल्या नीटनेटक्या बॉक्स फाइल्स! टेबलवरच आकर्षक पेन स्टॅंड! आणि त्या पलीकडे झुलत्या खुर्चीवर बसलेले रुबाबदार ’अनिकेत राजवाडे’ एक क्षण त्यांच्याकडे बघितलं आणि जाणवलं, ह्यांना कुठेतरी बघितलंय, कुठे ते मात्र आठवत नव्हत. हे त्यांच्याशी बराच वेळ चर्चा करत होते, त्यांची साईट व्हिजिट, प्लॅन याविषयी सगळं बोलून झाल्यावर आम्ही त्यांचा निरोप घेतला. राजवाड्यांकडून आमचा प्लॅन आला, महानगरपालिकेकडून तो मंजूर झाला. आणि चांगलासा मुहूर्त बघून कामाला सुरुवात झाली. मधून मधून मी साईटवर जात होते. हवेनको ते बदल सुचवत होते. बघता बघता बंगल्याचे काम पूर्ण होत आले होते. हे तर सगळ्या कामात इतके व्यस्त होते की माझ्याशी दोन शब्द बोलायलाही त्यांना सवड होत नव्हती. सगळं काम पूर्ण झाल्यावर ह्यांनी समाधानाचा श्वास टाकला.
"अनुराधा, आज आपण सकाळपासूनच बंगला बघायला निघूया, मग तिकडूनच बाहेर जेवायला जाऊ या". म्हणजे आज अजिबात काम नाही, मस्त एन्जॉय करायचा दिवस! मी आणि राहूल लवकरच तयार झालो. बंगल्यावर पोहोचलो. सुरुवातीच्या काळात काय काय सोयी हव्यात ते सांगितल्यानंतर माझं येणं झालंच नव्हत. त्यामुळे मला कधी एकदा पूर्ण झालेलं काम बघेल असं झालं होत. मी बंगल्यात शिरले आणि चकित होऊन बघतच राहिले! इतकं सुंदर माझं घर! संगमरवरी देवघर, एकावर एक पायऱ्या, त्यावरची छत्री, किचनमधल्या टाईल्स, ट्रॉलीज, ओव्हनची सुबक जागा, हॉलमध्ये तीन पाय-य़ा चढून गेल्यावर केलेली डायनिंग टेबलची व्यवस्था, भिंतीतल्या शोकेस, कॉर्नर पीस, बेडरूमच्या फ्रेंच विंडोज आणि वॉर्डरोब! मी अविश्वासाने सगळं बघत होते, हे माझंच घर का? अशा संभ्रमात. स्वप्नांतलं घर साकार झालेलं बघून मन समाधानाने भरून आले होते. मनातल्या मनात मी आर्किटेक्ट राजवाड्यांना धन्यवाद दिलेत.
ह्यांच्या चेहऱ्यावर पण समाधान दिसत होते. मी म्हटलं ह्यांना "अनिकेत राजवाड्यांना जाऊन भेटून येऊया, त्यांचे आभार मानायला हवेत आणि त्यांना एक छानशी भेट देऊया त्यांच्या घराला शोभेल अशी, मी तर म्हणते ताजमहालाची छोटीशी प्रतिकृती देऊया, त्यांची बायको खूश होईल" माझी बडबड चालूच होती. ह्यांनी एक खोल निःश्वास सोडला, अगदी मला जाणवेल असा, मी चमकलेच, "का हो काय झालं उदास व्हायला? "अग, बिचारे, दोन्ही पाय नाहीत त्यांना" हे उद्गारले, "काय, पण इतके दिवसात बोलला नाहीत तुम्ही कधी" "अग, घराच्या कामात इतका गुंतलो होतो आणि विषयच निघाला नाही तसा. आता आठवलं, राजवाड्यांच्या ऑफिसमध्ये गेल्यावर त्यांना कुठेतरी बघितल्या सार वाटत होत. मी आठ चाळीसची बस गाठायला धावायचे, तेव्हा तो उमद्या प्रसन्न व्यक्तिमत्त्वाचा, पाय नसलेला तरुण ती बिल्डिंग ओलांडताना दिसायचा! हाच तो अनिकेत!
"मी अनिकेत राजवाड्यांना भेटले तर तुमची काही हरकत आहे का? " मी ह्यांना विचारलं. "माझी हरकत नाही, पण उगीच त्याचं मन दुखावलं जाईल अस काहीतरी त्यांना विचारू नकोस म्हणजे झालं. " मी राजवाड्यांच्या ऑफिसमध्ये पोहोचले, रिसेप्शनिस्टची परवानगी न घेताच आत गेले, झुलत्या खुर्चीवर राजवाडे बसले होते, समोर कस्टमर बसले होते, त्यांच्या बरोबर काही चर्चा करत होते, त्यांच्याकडे बघून त्यांना पाय नाहीत यावर कुणाचाच विश्वास बसला नसता. मला बघून त्यांना खूप आश्चर्य वाटल्यासारखे दिसले आणि ते थोडेसे डिस्टर्बही झाल्यासारखे दिसले, मी अपॉइटमेंट न घेता आल्यामुळे. समोरच्या कस्टमरजवळ दिलगिरी व्यक्त करत त्यांनी त्यांना थोड्या वेळासाठी बाहेर जायला सांगितले.
"बसा मिसेस लिमये, हसून ते उद्गारले, काही प्रॉब्लेम झाला आहे का?, माझ्या डोळ्याच्या कडा पाणावल्या होत्या, " राजवाडे, तुम्ही कधी बोलला नाहीत, मी ऑफिसला जाताना रोज तुम्हाला बघायचे, खूप वेळ अस्वस्थ व्हायचे, काही सुचायचं नाही, का अस व्हायचं समजत नव्हत.! तुमच्या समोरून चालताना, माझीच पावलं पण ती टाकताना अपराध्यासारखं व्हायचं........... आवेगाने मी बोलत होते, डोळ्यातून आसवं वाहायला लागली होती. अरे, अरे, मिसेस लिमये, मला राजवाडे म्हणण्यापेक्षा अनिकेतच म्हणा, मी तुमच्यापेक्षा खूप लहान आहे. माझ्याविषयी जाणून घ्यायचंय ना, तसं तुम्हाला माझ्याविषयी सांगण्याचे काही कारणच नाही, पण तुमच्या स्वच्छ, सरळ मनाला झालेला त्रास मला जाणवतोय, एखाद्याचे दु:ख मनाला जाऊन भिडले की असं होत, माझ्याबद्दल मी कधीच कुणालाच काहीही सांगत नाही, पण आज तुम्हाला सांगणार आहे, तुमच्या मोठ्या वयाचा विचार करून......................... अगदी साधी आहे कहाणी..............!
आर्किटेक्चरच शिक्षण घेऊन मी नुकताच मी कॉलेजमधून बाहेर पडलो होतो. आईचा एकुलता एक मुलगा, बाबा मी सातवीत असतानाच गेले होते, बाबांच्या पाठीमागे आईने शिक्षिकेची नोकरी करून मला शिकवलं होतं, वडिलोपार्जित इस्टेट होती पण आईच्या एकाकीपणाचा फायदा घेऊन आमच्या वाटेला काहीच आले नव्हते. अगदी राहायला चांगले घरही नव्हत. मित्रांची चांगली घरं बघितली की वाईट वाटायचं, मनाशी निश्चित ठरवलं होत की स्वतः:चा व्यवसाय सुरू केल्यावर छान घर बांधायचं, आणि आईला सुखात ठेवायचं. त्याच वेळेस व्यवसायाच्यानिमित्ताने देवधरांशी ऒळख झाली, त्यांना माझा स्वभाव, माझं शिक्षण, वागणं सगळंच आवडलं होतं, त्यांनी त्यांच्या एकुलत्या एक मुली साठी माझी निवड केली, पण मी त्यांना माझ्या घरातल्या परिस्थितीची जाणीव करून दिली होती, तरीही त्यांनी त्यांच्या मुलीशी, सुरुचीशी माझी ओळख करून दिली होती, परिचयाच आवडीत आणि आवडीच प्रेमात रुपांतर कधी झालं, कळलंच नाही. व्यवसायात मी स्थिर नव्हतो, माझी थांबण्याची तयारी होती, पण देवधरांची थांबण्याची तयारी नव्हती. लवकरातला मुहूर्त काढून थाटात लग्न झालं, आई तर खूप खूश होती सुनेवर.
लग्न झाल्यावर व्यवसायाच्या व्यापामुळे बाहेरगावी फिरायला जाता येणार नाही याबद्दल मी सुरुचीला सांगितले होते. पण अगदीच कुठे नाही तर पप्पांची कार घेऊन आपण माथेरानला तरी दोन दिवस जाऊया! असा हट्ट धरला. मी पण तिच मन मोडू नये म्हणून तयार झालो. आई तर खूप काळजी करत होती, नीट सांभाळून जा म्हणून वारंवार बजावत होती. आईचा आणि सुरुचीच्या पप्पांचा निरोप घेऊन आम्ही निघालो.
सुरुचीला वेगाच फार वेड होत. कार चालवताना ती खूप वेगात चालवावी असा तिचा हट्ट असायचा. वेगाने कार चालवताना बघून तिला थ्रिल वाटायचं! त्या दिवशी माथेरानला जाताना म्हणत होती "अनिकेत वेग वाढव ना.................. अजून वेगात.............. काय मस्त वाटतंय बघ...................! ही थंड हवा............... काय मजा येतेय ना?.......................!!! मलाही काय झालं होत समजत नव्हत, मी वेग वाढवतच होतो................! ते भयंकर वळण, त्या वळणावरून येणारा ट्रक दिसलाच नाही.......... ट्रकची जोरात धडक बसली....... क्षणभर काही समजलंच नाही. शुद्धीवर आलो तेव्हा मी हॉस्पिटलमध्ये होतो, आई माझ्याजवळ बसून आसव पुसत होती. प्रथम मी सुरुचीची चौकशी केली, आणि कळलं तिला केवळ मुका मारच बसला होता, हात फ्रॅक्चर झाला होता आणि प्लॅस्टरमध्ये ठेवला होता. सुरुचीचा विचार करता करता एक असह्य कळ आली पायातून! पाय हालवून बघण्याचा प्रयत्न केला, पुन्हा एक जीवघेणी कळ! पायावरच पांघरूण बाजूला केलं आणि........ आणि............ जे काही बघितलं ते भयंकर होतं! माझी करुण आरोळी साऱ्या हॉस्पिटलभर घुमली. माझे मांड्यांपासून दोन्ही पाय कापले होते! ओंजळीत चेहरा लपवून मी रडत होतो लहान मुलांसारखा!
हॉस्पिटलमधून घरी आलो, वाटलं, सुरुची घरी असेन, पण ती माहेरी गेलेली होती. मन आतल्या आंत घुसमटलं! सुरुची श्रीमंताची एकुलती एक मुलगी होती, ती ही असली तडजोड स्वीकारणार नव्हती याची जाणीव होती मला. पण तरीही मला तिच्या आधाराची आता खूप गरज भासत होती, आता लगेचच तिने अस जाऊ नये असं वाटत होत. तिने मित्र म्हणून तिला आवडणाऱ्या माणसाचा स्वीकार करावा पण माझं घरकुल अस मोडून जाऊ नये आणि बऱ्याच अंशी ती ही जबाबदार होती या अपघाताला! तिच पत्नी म्हणून घरात असणंच मला खूप धीर देणारं होतं. पण नाही सुरुचीने घटस्फोटाची नोटिस पाठवली, मी ही कुठलाही वादविवाद न करता त्यावर सही केली, सहा महिन्यांनी आम्ही विभक्त झालो.
माझं घराच स्वप्नं अस तोडून मोडून गेलं! पार उध्वस्तं झालं!!!!!!!!!
तरीही मी उभारी धरली. माझे पाय कापले गेले म्हणजे सगळंच संपलं नव्हत! माझ्या हातातली कला अजून शाबूत होती. ईश्वराने दिलेली डोळ्यांची, हातांची अनमोल देणगी माझ्याजवळ होती. निष्णात डॉक्टरांनी ऑपरेशन करून हे लाकडी गोल माझ्या मंडयांत बसवले, ज्याच्या आधाराने मी उभा राहायला लागलो. सुरुवातीचे काही दिवस रिक्शा, आणि व्यवसायात जम बसल्यावर कार घेतली, पुर्णवेळ नोकर ठेवला, आणि मग सगळी घडी नीट बसली.
माझ्या व्यवसायात स्थिरावलो, नाव कमावलं, कीर्ती कमावली, संपत्ती मिळवली. आता मी खरोखरच खूप तृप्त झालोय.
मी घराचे सुंदर प्लॅन्स बनवतो. त्या घरात राहायला जाणाऱ्या त्या कुणीतरी दोघांचे समाधान, आनंद बघतो, आणि आतल्या आत मी सुखावतो, त्यांचा आनंद मी स्वतः: अनुभवतो. त्या सुंदर घरात राहायला जाताना ती कुणीतरी दोघं! स्वप्न रंगवणार आहेत, घर सजवणार आहेत................. असा विचार करतो आणि माझं उध्वस्त झालेलं घर त्या सुंदर घरांमध्ये विसरून जातो. "
माझे डोळे काठोकाठ भरून आले होते. नवीन घरात राहायला जाताना त्याचं उध्वस्तं घर आठवून मी मनांतल्या मनांत अंत:र्मुख होणार होते.
सौ. दिप्ती जोशी, डोंबिवली.
*******************************************************