आमचं विमान कतारच्या आंतरराष्ट्रीय विमानतळावर उतरलं आणि कुणीही जाणीव करून न देताच आपण एका खूप वेगळ्या प्रदेशात आल्याची जाणीव झाली. जिथे पाहावं तिथे वाळू आणि नजर पोचेपर्यंत वाळूच. अधून मधून छोट्या छोट्या इमारती होत्या पण त्यांनासुद्धा रंग वाळूचाच. आपल्यासारख्या फक्त चौपाटीभर वाळू पाहायची सवय असलेल्याला इतक्या वाळूचं अजीर्ण झालं नसतं तरच नवल. सगळं अगदी रुक्ष वाटत होतं. त्यात लोकांनी, त्यांना आखाती देशांबाबत असलेली थोडी थोडकी आणि नसलेली बरीचशी माहिती पुरवलेली होती. जाणारा माणूस पहिल्यांदाच चाललाय हे पाहून तर लोकं काहीही सांगतात. ते सगळं आठवलं आणि उगाचच आपल्या सुजलाम सुफलाम देशाची आठवण झाली.

उतरल्या उतरल्या इमिग्रेशन ऑफिसरची आणि आमची भेट झाली. तिथे विमानतळ अधिकारीसुद्धा लष्करासारख्या गणवेशात असतात. त्यांची भाषा अरबी आणि आपली इंग्रजी. (खरंतर आपली भाषा मराठीच, पण इथे अगदीच पर्याय नाही म्हणून इंग्रजी). आपली भाषा त्यांना कळत नाही आणि त्यांची भाषा आपल्याला कळत नाही. (अर्थात त्यांना इंग्रजी येत नसल्याने आपण मराठीही त्यांच्याशी सुखाने बोलू शकतो हेही तितकंच खरं). त्यात तो गणवेशधारी असल्याने आपण बॅक फूट वर. थोडावेळ अरबी आणि इंग्रजीचा हुतुतू रंगल्यावर, तो आम्हाला आमचे पेपर्स क्लिअर आहेत आणि आम्ही बाहेर जाऊ शकतो, असं सांगत असल्याचं उमजलं. त्याच्या बोलण्याचा मथितार्थ समजल्यावर आमचा जीव भांड्यात पडला. अजून दोन महिने इथे राहायचं होतं. किती वेळा जीव भांड्यातून बाहेर पडणार ह्याचा हिशेब करत करतच आम्ही विमानतळातून बाहेर पडलो. पण एक गोष्ट मात्र मी मनाशी नक्की ठरवली, की ह्यापुढे, देव न करो, पण इथल्या गणवेशधारी माणसाशी गाठ पडलीच, तर त्याच्याशी मराठीत बोलायचं, आपलं इंग्रजी काय आणि मराठी काय, त्याला सारखंच.

आखाती देश म्हटला की सर्वप्रथम आपल्याला आठवतो तो तिथला उकाडा. पण तिथे मात्र अगदी विरुद्ध अनुभव आला. नोव्हेंबर डिसेंबर असल्याने तिथे गुलाबी थंडी होती. मध्ये मध्ये ती अधिक गुलाबी झाली की आम्हा मुंबईकरांना दणका देऊन जाई. थंडीचं सोडा, पण अरबस्तानातला पाऊस पाहूनतर अगदी माझी "आजि म्या ब्रम्ह पाहिला", अशी अवस्था झाली. आणि नुसता पाऊस नाही, तर बदाबदा कोसळणारा पाऊस बघून तर मला भरूनच आलं. तर असा हा तिथे कधीमधी हजेरी लावणारा पाऊस, आमच्या प्रशिक्षणाच्या पहिल्या दिवशी सकाळी धो धो कोसळायला लागला. (मी प्रशिक्षण द्यायला कतारला गेलो होतो, ह्यावर माझ्या ओळखीच्या ब‍र्‍याच लोकांचा अजूनही विश्वास नाही.) बरं पहिला दिवस असल्याने बरंचसं साहित्यही माझ्याकडेच होतं. एका हातात माझी लॅपटॉप ची बॅग, दुसर्‍या हातात ट्रेनिंग मटेरिअल ची पिशवी आणि धो धो कोसळणारा पाऊस अशा अवस्थेत मी टॅक्सी ची वाट पाहायला लागलो. दहा मिनिटं झाली, पंधरा मिनिटं झाली, अर्धा तास झाला, तरी टॅक्सी नाही. आता करायचं काय? ट्रेनिंग सुरू व्हायची वेळ झालेली. पाऊस थोडा कमी झालेला, म्हटलं चालायला सुरुवात करूया, मिळेल टॅक्सी. नवा देश नवं शहर, रस्ता कुठून माहीत असायला? तेवढ्यात एक माणूस आडोशाला उभा असलेला दिसला. दक्षिण भारतीय वाटत होता. त्याला रस्ता विचारला. सुदैवाने त्यालाही मला जायचं होतं तिथेच जायचं होतं. म्हणाला मिळेल टॅक्सी. पुन्हा पंधरा मिनिटं टॅक्सी ची आराधना करूनही टॅक्सी काही आली नाही आणि आम्ही पुन्हा चालायला लागलो. बोलता बोलता कळलं की तो श्रीलंकन आहे. दोन्ही हातांत भरपूर सामान घेऊन चालताना होणारी माझी तारांबळ त्याच्या लक्षात आली. आपण होवून त्याने माझी बॅग घेतली. यथावकाश टॅक्सी मिळाली आणि माझं ठिकाणही आलं. मी त्याला पैसे देऊ केले. "I don't accept money from friends". अरे? एका तासाच्या ओळखीत ह्याने तर मला आपला मित्र करून टाकलं? जाताना मला तो आपलं कार्ड द्यायला विसरला नाही. म्हणाला, कोलंबोला आलास की नक्की घरी ये. फिश करी खायला घालीन. त्या न खाल्लेल्या फिश करीची चव अजूनही तोंडात रेंगाळतेय.

पण त्या दिवसापासून टॅक्सी चा मात्र मी धसकाच घेतला. बरं तिथे टॅक्सी ला दुसरा पर्याय नाही. कारण तोच एकमेव पब्लिक ट्रान्सपोर्ट. ट्रेन तर सोडाच पण कतारमध्ये स्कूल बस सोडून दुसरी कोणती बस ही दिसली नाही. पण एकदा टॅक्सी मिळाली की त्या सारथ्याबरोबर गप्पा मारण्यात वेळ कसा जायचा ते कळायचं नाही. असाच एकदा एक पाकिस्तानी सारथी मिळाला. मी सवयीनेच त्याला विचारलं,

- आप कहांके है? (आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे. माझं खास ठेवणीतलं, अस्सल मराठमोळं हिंदी त्याला समजलं.)
- पाकिस्तानके. आप कहांके है. त्याचा प्रतिप्रश्न.
- आपके पडोसी है, इंडियासे. (भारताबाहेर कुठल्याही भाषेत भारताला "इंडिया" च म्हणतात. अगदी मराठीतसुद्धा.)
क्षणभर त्याने एक छोटा पॉज घेतला.
- ख्रिश्चन है क्या? (मी हिंदू किंवा मुसलमान नाही असं त्याला का वाटलं ते तोच जाणे.)
- हिंदू. माझं संक्षिप्त उत्तर.
हिंदू म्हटल्यावर तो ज्या त्वेषाने वळला ते पाहून जवळजवळ माझी बोबडीच वळली होती, पण त्यांपूर्वीच तो म्हणाला,
- हिंदू हो ना तो बिलकूल डरनेका नही.
मी बहुदा "डरलो" हे त्याने ओळखलं असावं, पण मी आपण त्या गावचेच नाही हे दर्शवणारा अभिनय केला. पण त्याच्यावर माझ्या अभिनयाचा काहीही परिणाम झाला नाही.
- मै हूं ना? कुछ जरूरत पडे तो मुझे बोलिये, मै जरूर मदत करुंगा.
त्याचं हे भारतप्रेम समजायला मलाच थोडा वेळ लागला. माझ्या चेहेर्‍यावरचा गोंधळलेला भाव बहुदा त्याने ओळ्खला.
- एक काम किजिये, आप पैसेही मत दिजिये. आपसे क्या पैसा लेना?

हे मात्र अतीच झालं. आमच्या मुंबईला टॅक्सी ने बरोबर पैसे सांगितले तरी आम्ही धन्य होतो, इथे त्याचा पाकिस्तानी व्यवसाय बंधू साक्षात पैसे नकोच म्हणत होता. बळेबळेच त्याच्या खिशात पैसे कोंबून मी बाहेर पडलो. अशा गोष्टीही घडू शकतात? का हे फक्त भारतीय उपखंडाबाहेरच घडू शकतं?

असाच एकदा पाऊस पडत असताना, एक पाकिस्तानी टॅक्सीवाला मला म्हणाला होता, सांभाळून रस्ता क्रॉस कर, इथे पावसात गाड्या घसरून बरेच अपघात होतात. का कोण जाणे पण इथले टॅक्सीवाले फार प्रेमाने वागतात असं वाटलं. भाडं जास्त असतं, कदाचित त्याचा परिणाम असेल.

आम्हाला राहायला जे अपार्टमेंट दिलं होतं, त्या बिल्डिंगच्या शेवटच्या मजल्यावर एक पूल टेबल होतं. तिथून मी आणि माझा एक सहकारी घरी परतत होतो. lift मध्ये आमच्या बरोबर एक अरब त्यांचा तो पांढरा झगा वगैरे घालून उभा होता. माझा सहकारी त्याचा मजला आल्यावर उतरला. तोपर्यंत आम्ही एकमेकांशी मराठीत बोलत होतो. आता lift मध्ये मी आणि तो पांढरा झगा, दोघेच होतो. lift सुरू झाल्यावर त्याने मला विचारलं,

- कुठचे तुम्ही?
पांढर्‍या झग्याकडून अरबी किंवा अरबाळलेली इंग्रजी ह्याशिवाय दुसरं काहीच अपेक्षित नसतं, त्यामुळे तो काय म्हणाला ते मला कळलंच नाही. मी त्याला अगदी "पार्डन मी" म्हटलं. तो पुन्हा म्हणाला
- कुठचे तुम्ही?
एक क्षणभर माझा विश्वासच बसेना. पांढरा झगा घातलेला, दाढी वाढवलेला, आणि कुकरच्या रिंगसारखी रिंग डोक्यावर घालून डोक्यावरचं फडकं सांभाळणारा अरब, शुद्ध, अस्खलित मराठीत मला विचारतो, की मी कुठचा? हा प्रश्न ऐकल्यावर मी कोण हे मी विसरलो नाही हेच माझं नशीब.
- मुंबई.
माझ्या नकळतच मी त्याला उत्तर दिलं. माझा उडालेला गोंधळ त्याला कळला असावा.
- तसा मी रत्नागिरीचा, पण मुंबईला होतो.
असं म्हणून त्याने मला जे काही पठाणी आलिंगन दिलं, त्यानेच मी भानावर आलो. तो त्याचा मजला आल्यावर उतरलाही. मी मात्र ह्या सांस्कृतिक धक्क्यातून लिफ्ट तळ मजल्यावर आल्याशिवाय बाहेर आलो नाही.

बाकी तिथले अरब एकदम खुशालचेंडू असतात. त्यांचे फंडे क्लिअर आहेत. त्यांच्याजवळ चिक्कार पैसा आहे, त्यामुळे कोणतही काम करणं, हे आपलं काम नाही, हे त्यांनी पक्कं ओळखलंय. काम करायलाच तर बाहेरून इथे लोकं येतात. भारत, पाकिस्तान, श्रीलंका, फिलिपिन्स, एवढंच काय पण अमेरिका, युरोप, ऑस्ट्रेलियातूनसुद्धा लोकं येतात. पण ह्या सर्वांच्यात सरळ सरळ वर्गवारी आहे. सावळ्या किंवा काळ्या कातडीला जेवढा पगार मिळतो त्याच्या दुप्पट पगार गोर्‍या कातडीला मिळतो. सरळ सरळ हिशेब. तुम्हाला काय येतं, किती येतं ह्याला काही विशेष अर्थ नाही.

- पहिले काही दिवस ह्या गोष्टीचा त्रास होतो. पण मग सवय होते. आमचे एक स्नेही सांगत होते.
- गल्फ ची नोकरी म्हणजे सापळा आहे. सुरवातीला रगड पैसा मिळतो म्हणून लोकं येतात. परत गेलं तर इतका पगार मिळत नाही. अगदी इथला अनुभव सुद्धा काउंट होत नाही. पुढेपुढे सवय होवून जाते. वर्षातून एकदा एक महिना इंडिया ला जायला मिळतं त्यावर वर्ष काढायचं.

तिथे सुबत्ता खूप आहे. ऐश्वर्य आहे. पण तरीसुद्धा काहीतरी कमी आहे. बाहेरून, भारतातून आलेली माणसं हसतात खिदळतात, पण कुठेतरी त्यांना आपण आपल्या देशापासून दूर आहोत ह्याचा दुःख असतं. आणि तिथले नियमही असेच आहेत की प्रत्येक क्षणाला ते तुम्हाला बजावत असतात की तुम्ही इथे परके आहात.
- मुंबईच्या विमानतळावर उतरलं की एकदम घारी आल्यासारखं वाटतं. कोचिनचा जॉर्ज आम्हाला सांगत होता.

तसे आमच्या ट्रेनिंग मध्ये काही अरबी लोकही होते. काही दिवसांनंतर आमची त्यांच्याशी मैत्रीही झाली. इतकी की मी त्यांच्याशी इस्लामवरूनसुद्धा गप्पा मारल्या. त्यांनाही मी भरताबद्दल आणि हिंदू धर्माबद्दल (मला असलेली) माहिती दिली. त्यांच्यातच मला, आपल्या डोक्यावरची काळी कुकरच्या रिंग सारखी असते ना? ती रिंग माझ्या डोक्यावर ठेवून ती बॅलन्स कशी करायची हे शिकवणारा युसुफ भेटला. माझ्या दहा मुलांपैकी सर्वात मोठ्या मुलाएवढा आहेस आणि तरीसुद्धा मला शिकवण्याइतका अनुभव आहे असं म्हणून कौतुक करणारा खलील भेटला. स्वतःच्या घरी जेवायला बोलावणारा पाकिस्तानी मुहम्मद भेटला.

एक गोष्ट मात्र खरी, की कतारच्या वाळवंटातसुद्धा माणसाला माणसाबद्दल प्रेम आहे, ओलावा आहे. कदाचित वाळवंटातला शुष्कपणाच तो ओलावा माणसांमध्ये निर्माण करत असावा. मनात फक्त एकच विचार येतो की हा आपलेपणा आपल्या स्वतःच्या देशात का मिळत नाही? का आजूबाजूला असूनही, तो जाणवण्यासाठी, आपल्या घरापासून, देशापासून, फार फार दूर जावं लागतं, जिथे थोडासा ओलावासुद्धा मन सुखावून जातो.

(शीर्षक बदलून मराठीत लिहिले. मनोगतावर लेखन करताना लेखनाचे शीर्षक मराठीत असेल असे पाहावे. (मूळ शीर्षक - 'आप कतारमें हैं') : प्रशासक)