दखनीचाजन्म महाराष्ट्रातला असल्यामुळे मराठीचा सर्वात जास्त प्रभाव तिच्यावर पडला हे आधीसांगितलेच. दखनीतला एखादा संवाद तुम्ही लक्ष देऊन ऐकलाततर अर्धे शब्द मराठी सापडतील.याशिवाय वाक्प्रचार, म्हणी, उच्चारण, लकब, लोकसंकेत, चालीरीतीयातही मराठी आणि दखनीचा घनिष्टसंबंध आला आहे. कसातो पाहू.
'मानका पान देना' हिदखनीतली म्हण मराठीतल्या 'मानाचेपान' या वाक्प्रचारातून आलीआहे. ती चाल आणिलोकसंकेतही दखनीने उचलला आहे. 'बाँट में पडना'म्हणजे मराठीत वाटेत पडलेले असणे त्याचा अर्थसहजप्राप्त असणे. ‘काम के लोकांक्या बाँट मे पडेहै?’ असे त्या अर्थाचेदखनीतले वाक्य. निगरघट हा दखनीतला शब्दमराठी शब्द निगरगट्ट सारखा.‘यता क्यु तेरा दिलनिगरघट हुआ’ असे दखनीतलेत्या शब्दाचा वापर असलेले वाक्य.दैनंदिन जीवनाशी संबंधित इधर बाव उधरकुँवा (इकडे आड तिकडेविहीर), कान भरना (कानभरणे), गरब गलना (गर्भगळीतहोणे), नाव छोडना (नावसोडणे /टाकणे, संबंध तोडणे), साटे बुदऱ्हाटे (साठीबुद्धी नाठी) इत्यादी म्हणी आणि वाक्प्रचार आढळतात.हि अगदी कणभर म्हणतायेतील एवढीच उदाहरणे आहेत. दखनी आणि मराठीभाषेचा अनुबंध दखनीच्या जन्मापासून असाच मोठी देवघेवअसलेला राहिला आहे.
दखनीआणि मराठीत ‘च’ या अव्ययाचाजो वापर केला जातोतो एकमेव आधार पुरेसा ठरावा.आधुनिक भारतीय भाषांत मराठी खेरीज दुसऱ्या कोणत्याही भाषेत या अव्ययाच्या प्रयोगहोत नाही. त्यामुळे दखनी भाषेतील ‘च’मराठीतूनच उसनवारीने आलेला आहे याविषयी ठामपणेसांगता येते.
'मैंक्या पाप करी बोलकेऐसा शोहर मिल्या.' यावाक्यात एक विशेष लकबीचाशब्द 'बोलके' म्हणून येतो त्याचा अर्थ'म्हणून' असा होतो. यावाक्याचा अर्थ 'मी असे कायपाप केले म्हणून मलाअसा नवरा (शोहर) मिळाला. 'पापाँ भोत बोलकेच पानीनइ पडता' या वाक्याचा अर्थ 'पापंवाढली म्हणून पाऊस पडेना'. लकबीचाविचार करता 'कते' हा आणखीएक शब्द बोलीभाषेत वारंवारआढळतो. 'कहते' याचा संक्षेप 'कते'असा झाला आहे. 'उन्ने तालेवार है कते' याचाअर्थ 'ते खूप तालेवारआहेत म्हणे'. 'उनो आते कते'म्हणजे 'ते येणार आहेतम्हणे'. 'बी' हे ग्रामीणमराठीतले अव्ययही दखनीत ओघाने येते. जसे 'कायबी न्हाई'चे 'क्याबी नै'.
सुफीसंतांचा जेव्हा दख्खनेत मोठा राबता होतात्यावेळी त्यांनी दखनी हीच भाषासंवादाचे साधन म्हणून निवडलीत्याच भाषेत साहित्य निर्मिती केली. भारतातल्या काही अध्यात्मिक कल्पनाहीउचलल्या त्याने सुफी पंथाला नवेआयाम मिळाले. वेदांतील तत्वज्ञान आणि सूफींचे अध्यात्मयांचा सुरेख मिलाफ आपल्याला सूफींच्या साहित्यनिर्मितीत आढळतो. वेदांतील 'अहं ब्रह्मास्मि।' हेमहावाक्य किंवा ज्ञानेश्वरांनी "जीव आणि शिवएकची" असे जे म्हटलेआहे, ते सूफींच्या "अनलहक" ("मी सत्य आहे)च्या संकल्पनेशी साधर्म्य सांगते. १४०२ मध्ये गुलबर्ग्यातआलेले सूफी संत ख्वाजाबंदेनवाज हे दख्खनी भाषेतलिहीत असत ‘बंदेनवाज’ (भक्तवत्सल)व ‘गेसूदराज’ ( केस गुडघ्यापर्यंत लांबअसल्यामुळे लांब केस असलेले)ह्या पदव्या त्यांना मिळाल्या होत्या. हे दखनी भाषेतलिहिणारे आद्य लेखक म्हणतायेतील. त्यांचा दर्गा गुलबर्गा येथे आजही आहे.मीराजूल आशिकैन (भक्तांची साधना) या ग्रंथात त्यांनीईश्वरप्राप्तीचा मार्ग चर्चिला आहे. मराठीसारखेच त्यांच्यालिखाणात ‘ने’ या विभक्तीच्यातृतीया प्रत्ययाचा सढळ वापर आहे.शिकारनामा या वेदान्तपर गद्यपुस्तिकेत त्यांनी ज्ञानेश्वरांच्या नावावर मोडणाऱ्या ‘काट्याच्या अणिवर वसली तीन गावें| ’ या कूटाचा वापर केलेला आहे.
शहाअश्रफ बियाबानी यांनी लिहिलेला 'नौसरहार' नावाचा ग्रंथ, नावाच्या ग्रंथात त्यांनी आपल्या भाषेलाजी दखनीच आहे तिला 'हिंदुइ' असे म्हटले आहे. इब्राहिम आदिलशहातर त्याच्या फर्मानांची सुरुवात ‘अज पूजा सिरीसरसतीʼ अशीकरत असे. याचा अर्थ‘हा इब्राहिम आदिलशहा श्री सरस्वतीची पूजाकरून हे फर्मान बजावतआहेʼ. यानेस्वतः ' किताबे नौरस' हा दखनी भाषेतला ग्रंथरचला होता. इब्राहिम आदिलशहाचे चरित्र लिहिणारा त्याच्या दरबारातील अब्दुल्ला नावाचा कवी ‘मी दिल्लीचाराहणारा’ असलो तरी माझीभाषा हिंदूई आहे. मला अरबीव फार्शी येत नाही ’ असेम्हणतो.
दखनीभाषेचा उल्लेख दक्षिणेत आलेल्या सुफी संतांनी 'हिंदुइ'असा केला त्यापासूनच पुढेआलेला 'हिंदवी' हा शब्द पुढेशिवछत्रपतींनी वापरला आहे आणि हिंदवीम्हणजे दक्षिणेतल्या मूळ लोकांचे स्वराज्यअसा तो प्रचलित होतात्याकाळी. ‘दखनचीपातशाही आम्हा दक्षिणीयांच्या हाती राहे.’ असेशिवछत्रपतींनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशहाला पत्रात लिहिले आहे. दक्षिणी लोकविरुद्ध उत्तरेतले लोक अशी लढ्याचीस्पष्ट विभागणी महाराजांना अपेक्षित होती आणि त्यादृष्टीनेते शेवटपर्यंत प्रयत्न करत राहिले.
दखनीतमराठी शब्द तर आहेचशिवाय अनेक फार्सी आणिअरबी शब्दही मराठीचे रुपडे लेऊन दखनीत आलेआहेत. उदाहरणार्थ मज्जित/ मज्जीद हा मशिदीसाठी वापरलाजाणारा शब्द मराठी 'मिजिगिति'या मशिदीसाठी वापरल्या जाणाऱ्या शब्दापासून आला आहे. ठाणेजिल्ह्यात कोपराड गावी रामदेवराव यादवाचासरदार कान्हरदेव याच्या संमतीने मुहुमद प्रोस्त्राहि या मुसलमान व्यापारानेउभारलेल्या मशिदीविषयीच्या शिलालेखात 'मिजिगिति' हा शब्द वापरलाआहे. " श्री मिजिगिति प्रतिबधुकेला" म्हणजे दोन गावातील कराचेउत्पन्न या मशिदीसाठी राखूनठेवले असा उल्लेख आहे.हा शिलालेख शके १२१९ म्हणजेइसवीसन १२९७ चा आहे.मिजिगिति हा शब्द मशिदया फार्सी शब्दाचे प्राकृत रूपांतर होय. इतरही शिलालेखात'मिजिगिति' हा शब्द सापडतो.
ज्ञानेश्वरीतल्यानवव्या अध्यायात १७३व्या ओवीत
अथवाकोल्हैरिचे असिवार । नातरीं वोडंबरीचेअळंकार ।
कींगंधर्वनगरीचे आवार । आभासतीकां ॥
मातीचेघोडेस्वार (कोल्हैरिचे असिवार) किंवा गारुडी विद्येने केलेले दागिने (वोडंबरीचे अळंकार) किंवा आकाशात ढगांच्या प्रतिकृतीने तयार झालेले गाव(गंधर्वनगरीचे आवार) या मूळ वस्तुंच्याप्रतिकृती वाटत असल्या तरीशेवटी आभासमानच असतात. आता यात आलेला'असिवार' हा शब्द सरळ'सवार' (घोड्यावर बसलेला शिपाई) या अरबी शब्दाचेअनेकवचन आहे. दखनीत आणिमराठीतही तो असा वळसाघेऊन आला आहे.
मायमऱ्हाटीचे छत्र मोठे मायाळूआहे. त्या छत्राखाली जन्मालाआलेली आणि समृद्ध पावलेलीदखनी हि भाषा मराठीचीअतिशय गोड बोली भाषाआहे. ती नुसती ऐकणेहीमनाला प्रसन्नता आणते. याबोलीतले जुने साहित्य वेगळ्यालिपीत (उर्दू / फार्सी) अडकल्यामुळेती पुरेशी अभ्यासली गेली नाही, तिचाआणखी अभ्यास होणे हे गरजेचेमराठीच्या समृद्धीत भर घालणारे ठरेलअसे म्हणावेसे वाटते.