प्रकरण १

शहरातील वेग मर्यादा

      त्या दिवशी बॅंकेला सुट्टी होती आणि त्यामुळे  शहरातील एका मोठ्या बॅंकेतील कारकून मि.टॉमकिन्स यांनी आरामात उशीरा उठून रमत गमत न्याहारी करून दुपारच्या एकाद्या झकास चित्रपटास हजेरी लावण्याचा बेत निश्चित केला.त्यांनी सकाळच्या वर्तमानपत्रातील चालू चित्रपटांचा आढावा घेतला, पण दुर्दैवाने त्यांच्या पसंतीस उतरणारा साहसपूर्ण किंवा चमत्कृतिजन्य  असा कोणताही चित्रपट सध्या दाखवण्यात येत नव्हता असे  दिसून आले. अचानक त्यांची दृष्टी स्थानिक विद्यापीठातर्फे आयोजित करण्यात येत असलेल्या व्याख्यान मालिकेच्या माहितीपत्रावर पडली.

     या व्याख्यानमालिका आधुनिक विज्ञानातील प्रश्नावर आधारित असून  आजचे व्याख्यान "आइनस्टाइनचा सापेक्षता सिद्धांत " या विषयावर होते. त्यावेळपर्यंत केवळ डझनभर लोकांनाच काय तो हा सिद्धांत समजला आहे असे म्हटले जात होते. "मग मला या व्याख्यानाला जायलाच हवे कोणी सांगावे .कदाचित तो सिद्धांत समजणारा तेरावा गृहस्थ मीच असेन " मि.टॉमकिन्स मनातल्या मनात म्हणाले.

    विद्यापीठाच्या भव्य प्रेक्षागृहात टॉम्किन्स यांनी प्रवेश केला त्यावेळी व्याख्यान सुरू होऊन गेले होते.पांढरी दाढी असलेला वक्ता फळ्यावर सापेक्षता सिद्धान्ताच्या मूलभूत कल्पना समजावून देत होता. श्रोत्यांमध्ये बहुतांश तरुण विद्यार्थी होते आणि अतिशय लक्षपूर्वक त्याचे भाषणनिवेदन ऐकत होते.पण मि.टॉमकिन्स यांना त्या सिद्धान्ताचा जेवढा काही भाग कळला तो फक्त एवढाच होता की कोणत्याही हालणाऱ्या वस्तूचा वेग हा प्रकाशाच्या वेगापेक्षा अधिक असू शकत नाही.आणि या वस्तुस्थितीमुळे अनेक चमत्कारिक व समजण्यास कठिण अशा अपवादात्मक घटना घडू

शकतात,पण त्याचबरोबर प्राध्यापकांनी पुढे हेही सांगितले की  तो वेग सेकंदास १,८६,०० मैल इतका प्रचंड असल्यामुळे सापेक्षतेचे हे परिणाम सर्वसाधारण आयुष्यात क्वचितच अनुभवास येतात.परंतु या अनियमित परिणामाचे स्वरूप समजण्यास बरेच अवघड असते.आणि टॉमकिन्स यांच्यासारख्याला हे जरा अनाकलनीयच होते.त्या भाषणातील ते जर जवळपास प्रकाशाच्या वेगाने हालू लागले तर होणारे मापनपट्टीचे आकुंचन किंवा घड्याळांचे विचित्र चलन या सर्व गोष्टी डोक्यावरून जायला लागून आपोआपच त्यांचे डोके खांद्यावर कधी टेकले हे त्यांचे त्यांनाच कळले नाही व त्यांनी डोळे पुन्हा उघडले तेव्हा आपण सभागृहातील बाका ऐवजी एका अनोळखी शहरातील बसथांब्यावर बसची वाट पाहणाऱ्या प्रवाशांना बसण्यासाठी ठेवलेल्या बाकावर बसलो आहोत असे त्यांच्या प्रत्ययास आले.

             शहर जुन्या पद्धतीचे पण रेखीव होते व रस्त्याच्या एका बाजूस जुनाट पद्धतीने बांधलेली महाविद्यालयाची इमारत होती.आपण स्वप्नात आहोत असे क्षणभर त्याला वाटले.पण आजूबाजूला नेहमीपेक्षा वेगळे काही घडत असल्याचे दिसले नाही.विरुद्ध कोपऱ्यात उभा असलेला पोलिस नेहमीच्याच पोलिसासारखा दिसत होता.मनोऱ्यावरील घड्याळाचे काटे पाच वाजल्याचे दर्शवीत होते.आणि चौकाच्या चारी बाजूच्या रस्त्यावर शुकशुकाटच होता..येऊनजाऊन एक सायकलस्वार समोरून हळू हळू सायकल चालवत येताना दिसला.आणि मि.टॉमकिन्सनी आश्चर्याने एकदम डोळे विस्फारले कारण ते दृश्यच तसे होते.

       सायकलस्वार व त्याची सायकल ज्या दिशेने येत होते त्या दिशेने  अगदी अविश्वसनीय रीत्या आखूड (चपटे) झाले होते.मनोऱ्यावरील घड्याळाने पाचचे टोले दिले. सायकलस्वाराने पेडल जोरात मारल्यासारखे वाटले पण मि.टोम्किन्सना त्याच्या गतीत मात्र फारशी वाढ झाल्यासारखे वाटले नाही. पण त्याचा एक परिणाम झाल्याचे जाणवले तो म्हणजे तो आणखीनच चपटा होऊन पुठ्ठ्यातून कापलेल्या चित्रासारखा दिसू लागला.त्याबरोबर अचानक मि.टॉमकिन्सना साक्षात्कार झाला मघाशी भाषणात सांगितलेले गतिमान पदार्थाचे आकुंचन ते हेच असावे व आपल्या आकलनशक्तीचे त्यांचे त्यांनाच मोठे कौतुक वाटले. येथील निसर्गाची वेगमर्यादा बरीच कमी असावी त्यांनी विचार केला आणि त्याचमुळे कोपऱ्यावरील पोलिस इतका मंद हालचाली करत असल्यासारखा वाटतोय..फार वेगात चालणारी वाहने इथे दिसतच नाहीत. रस्त्यावर  नुकतीच आलेली टॅक्सीदेखील जोरदार आवाज काढत असली तरी त्या सायकलस्वारापेक्षा तिचा वेग फारसा अधिक नव्हता. टॉमकिन्सनी त्या सायकलस्वारालाच याविषयी विचारायचे ठरवले.

         पोलिसदादाचे लक्ष नाही असे पाहून जवळच उभा असणाऱ्या दुसऱ्या एका व्यक्तीकडून थोड्या वेळेपुरती सायकल मागून घेऊन त्यावर त्यांनी टांग मारली. मघाच्या सायकलस्वाराप्रमाणेच आपलीही जाडी कमी होईल अशी अंधुक चिंता त्याच्या मनात तरळली. पण आश्चर्य म्हणजे तसा काहीही प्रकार घडला नाही.उलट त्याच्याभोवतालचा देखावा अगदी वेगळाच दिसू लागला.रस्ते आखूड वाटू लागले इमारतीच्या खिडक्या म्हणजे अगदी बारीक झरोके असल्यासारख्या तर पोलिसदादा अगदी एकादी काठी उभी असल्यासारखा दिसू लागला.

"कमाल आहे."मि.टॉमकिन्स मनातल्या मनात म्हणाले," आता काय घोटाळा आहे ते समजले. सापेक्षता सापेक्षता म्हणतात ती हीच असणार, सायकलस्वार कोणीही असो तो माझ्यापेक्षा जास्त वेगाने जात असेल तर चपटा झाल्यासारखा दिसतो."

            ते स्वत: उत्तम सायकल चालवत व आताही अगदी जोरात पेडल मारत होते परंतु आपला वेग फारच कमी वाढत असल्याचे त्यांच्या निदर्शनास आले.पेडल जोरात मारून त्याच्या पायात गोळे आले पण समोरच्या दिव्याचा खांबही ओलांडणे अजून त्यांना जमले नव्हते. आपला वेग वाढवण्याचे आपले प्रयत्न निष्फळ ठरत असल्याची जाणीव त्यांना होऊ लागली. आताच पाहिलेला सायकलस्वार व टॅक्सी यांच्या मंद गतीमागील कारण आता त्यांना कळू लागले.आणि प्रकाशापेक्षा अधिक वेग प्राप्त करणे अशक्य कोटीतील आहे या  प्राध्यापकांच्या शब्दांची त्यांना आठवण झाली. शहराच्या दोन चौकातील अंतर आणखीनच कमी होत असल्याचे त्यांना जाणवले. पुढे गेलेला सायकलस्वार काही फार दूर आहे असे वाटेना.शेवटी दुसऱ्या वळणावर त्या सायकलस्वाराला त्यांनी गाठलेच,आणि आश्चर्य म्हणजे आता तो पूर्वीसारखा पुठ्ठ्याचा नसून अगदी सर्वसाधारण चांगला तगडा खेळाडू वाटणारा तरुण आहे असे त्याला दिसू लागले."अरेच्च्या आता आमच्या दोघांचाही वेग सारखाच असल्यामुळे असे झालेले दिसते आणि त्या तरुण गृहस्थास उद्देशून तो म्हणाला,"माफ करा,पण इतकी कमी वेगमर्यादा असलेल्या शहरात राहणे जरा गैरसोयीचेच आहे असे वाटत नाही का तुम्हाला?"

" वेगमर्यादा ?"एकादा चमत्कारिक शब्द ऐकल्याचा आविर्भाव त्याच्या उद्गारात होता," इथे आम्हाला कसलीही वेगमर्यादा नाही.,मला जिकडे जायचे असेल तिकडे मला जितक्या वेगाने जायचे असेल तितक्या वेगाने मी जाऊ शकतो,अर्थात आणखी अधिक वेग हवा असेल तर या फडतूस सायकल ऐवजी एकादी छानपैकी  मोटार बाइक मला वापरावी लागेल."

"पण थोड्या वेळापूर्वी तुम्ही मला ओलांडून गेलात तेव्हा तर तुम्ही अगदी मंद गतीने चालला होता. मी तुमच्यावर अगदी बारीक लक्ष ठेवून होतो."

" अच्छा तुम्ही माझ्यावर लक्ष ठेवून होतात तर," जरा दुखावल्याचा भाव त्याच्या सुरातून डोकावत होता," पण मग तरीही एक गोष्ट तुमच्या लक्षात आलेली  दिसत नाही की आताच तुम्ही मला गाठल्यानंतर आपण पाच चौक ओलांडून आलो आहोत.हा वेग म्हणजे मंदगती आहे असे वाटते का?"

"पण रस्तेच आखूड झाले आहेत " मि.टॉमकिन्सनी त्यावर प्रतिवाद करण्याचा प्रयत्न केला. " पण त्याने काय असा फरक पडतो,आपण जोरात गेलो काय किंवा रस्त्यांची लांबी कमी झाले काय दोन्ही एकच की.आता मला ज्या पोस्ट ऑफिसमध्ये जायचे आहे ते दहा चौक ओलांडल्यावर येते. मी तिकडे जाण्यासाठी जोरात पेडल मारले की रस्त्याची लांबी कमी होते आणि मी पोस्ट ऑफिसात लवकर जातो.खरे तर आपण तिथे पोचलोच की"सायकलवरून खाली उतरत तो तरुण म्हणाला.मि.टॉम्किन्सनी पोस्ट ऑफिसमधील घड्याळ पाहिले त्यात साडेपाच वाजले होते. ते पाहून जिंकल्याच्या आविर्भावात ते म्हणाले "म्हणजे येवढे अंतर यायला आपल्याला अर्धा तास लागला.मी तुम्हाला प्रथम पाहिले तेव्हा बरोबर पाच वाजले होते.होय ना" 

" हा अर्धा तास केवढा होता ही गोष्ट तुमच्या ध्यानात आली का पण ?’ त्या तरुणाने विचारले,आता मात्र मि.टॉमकिन्सना मान्य करावे लागले की हा अर्धा तास काही मिनिटातच संपल्यासारखे वाटले .आणि आश्चर्य म्हणजे त्याच्या मनगटावरील घड्याळातील काटे फक्त पाच वाजून पाच मिनिटे झाल्याचे दाखवत होते.."कमालच आहे पोस्टातले घड्याळ फारच पुढे चालते असे दिसते."

" किंवा असेही म्हणता येईल की तू फारच वेगात चालत असल्यामुळे तुझेच घड्याळ फारच मंद चालते आहे.पण गृहस्था तुला झालेय तरी काय?तू  चंद्रावरून तर पडला बिडला  नाहीस?" असे म्हणत तो तरुण पोस्टाच्या इमारतीत शिरला.

        या संभाषणानंतर यावेळी या सगळ्या चमत्कारिक घटनांची उकल करायला मघाचे प्राध्यापक उपलब्ध असते तर बरे झाले असते असे वाटून ते नसल्याची हळहळ मि.टॉम्किन्सना वाटून गेली.तो तरुण तर बोलून चालून इथलाच रहिवासी होता आणि अगदी रांगत असल्यापासून याच परिस्थितीत तो वाढला होता.त्यानुळे या घटनांचा छडा लावायचा असेल तर तो आपल्यालाच हे त्यांना कळून चुकले.म्हणून प्रथम त्यांनी आपले घड्याळ पोस्ट ऑफिसच्या घड्याळाबरोबर लावून घेतले आणि ते मागे पडत नाही ना याची तेथेच दहा मिनिटे उभे राहून खात्री करून घेतली.आपला सायकल प्रवास तसाच चालू ठेवत ते स्टेशनपर्यंत पोचले आणि आता पुन्हा आपल्या घड्याळातील वेळ कितपत बरोबर आहे हे तेथील घड्याळाशी तुलना करून त्यांनी पाहिले आणि पुन्हा ते मागे पडल्याचे त्यांच्या लक्षात आले,"हा पण सापेक्षतेचाच काही तरी परिणाम असला पाहिजे " असे अनुमान काढत याविषयी सायकलस्वारापेक्षा अधिक बुद्धिमान माणसाला विचारले पाहिजे असे त्यांनी ठरवले. 

         तशी संधी लवकरच त्यांच्या पुढ्यात जणू चालतच आली.चाळिशीतील एक सद्गृहस्थ त्यांच्यासमोरच आगगाडीच्या डब्यातून उतरून बाहेर पडण्याच्या  तयारीने चालत निघालेले होते आणि..त्यांना वाटेत एक बरीच वृद्ध दिसणारी स्त्री भेटली. पण तिने आगगाडीतून उतरलेल्या गृहस्थास " आजोबा  "अशी हाक मारली हे ऐकून मि.टॉमकिन्सना आश्चर्याचा धक्काच बसला.आता मात्र न राहवून टॉमकिन्सनी त्यांना सामान उचलण्यासाठी मदत करण्याचा बहाणा करून जवळीक साधत आपले घोडे पुढे दामटत विचारले," तुमच्या कौटुंबिक बाबीत मी दखल देत असेन तर माफ करा पण खरंच का आपण त्या आजीबाईंचे आजोबा आहात ?" त्या गृहस्थाला हे ऐकून मजा वाटली व आपल्या छपरी मिशांआडून स्मितहास्य करीत तो म्हणाला  "मग तू काय मला वॉंडरिंग ज्यू ( आपल्या पुराणातील चिरंजीवित्वाचा शाप मिळालेला अश्वत्थाम्यासारखा यालाही चिरंजीवित्वाचा शाप मिळालेला आहे. ) समजलास की काय?पण खरी गोष्ट अगदी साधी सरळ आहे..माझ्या उद्योगामुळे मला सतत प्रवास करावा लागतो आणि माझा आयुष्यातील बराच काळ धावत्या गाडीतच घालवावा लागत असल्यामुळे माझ्या शहरात राहणाऱ्या इतर नातेवाइकांच्या मानाने  मंद गतीने मी म्हातारा होतो (माझे वय वाढते).मी स्वत:ला भाग्यवान समजतो की यावेळी परत आल्यावर माझी लाडकी नात मला अजून तरी जिवंत आहे हे पाहायला मिळाले.पण आता मला तू माफ कर कारण मला तिला टॅक्सीत तरी भेटायला हवे." म्हणून तो घाईघाईने टॉमकिन्सच्या मनातील प्रश्न तसेच अनुत्तरित ठेवून निघून गेला..

         स्टेशनवरील उपाहारगृहात दोन सॅंडविचचे तुकडे  मटकावल्यावर टॉम्किन्स यांची बुद्धी इतकी भरधाव धावू लागली की तिची मजल सापेक्षता सिद्धान्तातच काहीतरी विरोधाभास असून तो  आपल्याला   कळू लागल्याचा दावा करण्यापर्यंत गेली."हे असेच असले पाहिजे."तो मनाशी म्हणाला,"सगळ्याच गोष्टी सापेक्ष असतील तर प्रवास करणारी व्यक्ती त्याच्या इतर नातेवाइकांना अगदी वयस्कर दिसणार आणि त्याला ते वयस्कर झाले असे वाटणार  प्रत्यक्षात मात्र ते सगळेच तरुणच असणार" पण हा विचार करताना " पण सापेक्षतेने काळे केस पांढरे कसे होतील,म्हणजे माझीच काही तरी चूक होत असली पाहिजे." हे लक्षात येऊन आपला काहीतरी गोंधळ होतोय हे त्यांच्याही लक्षात आले , त्यामुळे  खरंच ही काय भानगड आहे याची पुन्हा खात्री करून घेण्याचा एक शेवटचा प्रयत्न म्हणून कॅफेतच बसलेल्या एकुलत्या एक माणसाकडे वळून त्यांनी विचारले," कृपया एक गोष्ट आपण मला समजावून देऊ शकाल का ?"त्या गृहस्थाच्या प्रश्नार्थक मुद्रेकडे पाहत पुढे त्यांनी विचारले,"गाडीतून प्रवास करणाऱ्या माणसांच्या वयात प्रवास न करणाऱ्या व्यक्तींच्या तुलनेत अतिशय मंद गतीने वाढ होते याच्या मागे काय कारण असू शकेल?"

:" त्याला मीच कारण आहे" त्या गृहस्थाने इतक्या  सहज उत्तर दिले की त्याविषयी शंका मि.टॉमकिन्सना येणे शक्यच नव्हते

" तर मग तुम्ही किमयागाराच्या तत्त्वज्ञानातील जादूच्या कांडीचे रहस्य उलगडलेले दिसते.वैद्यकीय शास्त्रात आपण अगदी नामवंत व्यक्ती असणार.येथील वैद्यकीय अध्यासन आपणच भूषवीत असाल."त्याच्याकडे आदराने पाहत टॉमकिन्स उद्गारले."छे छे " इतका सन्मान मिळाल्यामुळे भांबावून गेल्यासारखा मन हालवीत तो गृहस्थ उत्तरला" मी साधा या लोहमार्गाचा ब्रेकमॅन आहे."

"ब्रेकमन ? काय म्हणालास ब्रेकमॅन ?"धरणीकंपाचाच धक्का नसल्यासारखा मि.टॉमकिन्सच्या तोंडून उद्गार बाहेर पडले. ."म्हणजे गाडी स्टेशनात आल्यावर थांबवण्याचे काम तू करतोस असेच ना?"

" अगदी तसेच !जेव्हा जेव्हा मी गाडीचा वेग कमी करतो तेव्हा प्रवाशांच्या वयात अधिक वाढ होते.अर्थात इंजिन ड्रायव्हरचाही यात हात आहे बरका "अगदी सरळपणे त्याने मान्य केले "कारण तोच गाडीचा वेग वाढवतो ना"

."पण त्यामुळे तर प्रवास करणारे लोक तरुण राहतात हे कसे काय?"टॉमकिन्सने विचारल्यावर  तो उत्तरला,

"ते कस काय होत ते काही मला सांगता येत नाही पण तसं आहे खरे मी एकदा आमच्या गाडीतून प्रवास करणाऱ्या प्राध्यापकाला हाच प्रश्न विचारला तेव्हा त्यांनी मला न कळणाऱ्या भाषेत लंबेचवडे भाषणच ठोकले आणि शेवटी ते काहीतरी ते सूर्यावरील ग्रॅव्हिटेशन रेडशिफ्ट की काय --हो हाच शब्द त्याने वापरला असे मला वाटते-- त्याच्याशी संबंधित आहे असे तो म्हणाला. तुम्हाला हे रेडशिफ्टबिफ्ट काय आहे ते माहीत आहे का?."  "नाssही बुवा " जरा अडखळतच टॉमकिन्स म्हणाले आणि ब्रेकमॅनही डोके हालवीत निघून गेला.

    अचानक टॉमकिन्सच्या खांद्यावर एक जाडजूड हात पडून त्यांना गदगदा हालवीत असल्याचे वाटून त्यांनी समोर पाहिले तर आपण कॅफेत नसून प्राध्यापकांचे भाषण चालू असलेल्या  त्याच सभागृहातील एका खुर्चीवर बसलेले आहोत असे त्यांना आढळले.दिवे मंद झालेले होते सभागृह  पूर्ण रिकामे होते आणि तेथील पहारेकरी  "उठा साहेब आता आम्हाला सभागृह बंद करायचे आहे" असे म्हणून आपल्याला उठवीत आहे असे त्यांना जाणवले.मुकाट्याने उठून ते बाहेर जायला निघाले.

यांनाच या दोन पुस्तकांचे एकत्रीकरण करण्याचा आग्रह केला व त्या एकत्रीकरण केलेल्या  मार्च १९९३ मध्ये प्रकाशित झालेल्या १८५ पानी

पुस्तकातील काही भागाचा हा अनुवाद.