तो परतला त्या वेळी क्लबरुम रिकामी झाली होती. खाली सिगारेटच्या थोटुकांचा ढीग व टेबलावर अस्ताव्यस्त पत्ते.इतक्या वेळ निरनिराळ्या भावना धारण करून नाचणारे पत्ते आता निर्जीव पडले होते. ना सुख, ना दु:ख, ना अर्थ. प्रत्येकाने आपला अर्थ आपण पाहायचा.

बाहेर आता पावसाची सौम्य झिमझिम अंधाराच्या पाटीवरील गिजबिजाटाप्रमाणे सुरू झाली होती. केळकर कसाही छत्री विसरून गेला होताच. दत्तूने ती छत्री उचलली व तो एकटाच घराकडे चालू लागला.

ओलसर रस्ता सुस्त पडलेल्या सापाप्रमाणे चकाकत होता. त्यावरील दिव्याच्या प्रतिबिंबाच्या वाकड्यातिकड्या रेषा सळकेच्या वेदनेप्रमाणे दिसत. मध्येच मोटारीच्या लाल दिव्यांचा शिडकावा दिसे. त्यामुळे लालनिळ्या जखमा मधूनमधून फुटल्याप्रमाणे दिसत.

तो घरी आला. छत्री बंद करून ती कोपऱ्यात ठेवतो न ठेवतो तोच मोहनचा हात धरून त्याला ओढत आणीत सुधा बाहेर आली. नेहमीच्या तक्रारीचा खास अंक तयार होता. मोहनने शेजारच्या शिंपिणीला चिंध्यांची बाहुली म्हटले होते, व ती बोंबलत आली होती. नव्या शर्टावर त्याने तळहाताएवढा शाईचा डाग पाडला होता व टारझन म्हणून कपड्यांच्या दोरीला लोंबकळताच दोर तुटून ढीगभर कपडे अस्ताव्यस्त पडले होते. व...

आपण तो लालनिळ्या रंगाच्या जखमा अंगावर घेणारा रस्ता आहोत व आपल्यावरून माणसे पचक पचक पावले टाकीत चालली आहेत, असे दत्तूला वाटले. त्याने कोट खुंटीवर ठेवला व तेथेच निर्विकारपणे तो खुर्चीवर पसरला.
"पण बेबी कुठाय? त्याने त्रासिकपणे विचारले. पत्नी, मुलगा, मुलगी. निदान येथे तरी चांगला सिक्वेन्स जमू द्या! दूर कुठे तरी रेखा अशीच पाहात बसली असेल.

"येतेय ती. जेवायला बसलीय" तितक्याच त्रासिकपणे सुधा म्हणाली. ती काहीतरी बडबडत होती. अखेर चुलीवर काहीतरी उतू जाते म्हणून ती धपाधप पावले टाकीत आत गेली.

दिव्याकडे पाहात दत्तू स्वस्थ पडून राहिला. दिव्याभोवती तीनचार किडे चटचट आवाज करीत घिरट्या घालीत होते. समोरील कॅलेंडर जुने होते, त्यावरील बाईचे तारुण्य ताजे होते. पण पातळाचा रंग विटला होता. कोपऱ्यात वहाणांचा ढीग. भिंतीवरील गिलाव्याच्या खपल्या उडाल्या होत्या. खिडकीचे एक तावदान फुटले होते. समोरील चाळीत, भरगच्च आंब्यासारख्या दिसणाऱ्या इंदिरेच्या घरात कुणीतरी आले होते. ती हातवारे करून बोलत होती. तिचा नवरा अद्याप टेलीग्राफ ऑफिसमधून आला नसेल. इंदिरा! तो एकटाच राहात होता, त्या वेळी तिच्या आसुसलेल्या नजरेने त्याच्या अंगावर काटा येत असे. पण तशीच कुठे तरी वासनेची ठिणगी धुपत रहात असे.

अखेर तो एक दिवस तिच्याकडे गेला. दुपारी. तिच्या शुभ्र पुष्ट छातीवर त्याचा शर्टाची बटणे रुतली. तिच्या गळ्यात कुठल्या तरी संतबाबांचे चित्र असलेले लॉकेट होते. त्याचा तर पूर्ण आकार उमटला. दोन जळत्या वासनांमध्ये अनासक्त संताची समाधी! तिचा गळा फार सुरेख आहे, गोल लिलीसारखा आहे, हाताचा स्पर्श होताच क्रूरपणे कुस्करावा असे वाटण्याइतपत आकर्षक आहे. त्याखाली तीळ आहे, थोडा जांभळसरच. त्या वेळी तिचा नवरा कट कट करीत असेल, की तोही...

दत्तूच्या मनावर शरमेचा बुरा आला. त्यानंतर तो तिकडे कधी वळला नाही. लाथ मारून हाकललेल्या कुत्र्याप्रमाणे त्याचे मन त्या आठवणीकडून मागे वळले. त्याने टेबलावरून आजचे वर्तमानपत्र पुढे ओढले. ते त्याच्याचप्रमाणे चिंधी होऊन गेले होते. शेजारच्या माधवरावांनी ते वाचायला नेले म्हणून ते तसे झाले होते. त्यानंतर त्यावर बेबीने पेन्सिलीच्या रेघा ओढल्या होत्या. त्या पिंजऱ्यामागे जगाने आपल्या अंगाच्या एका भागावरील गोंदणी उघडी केली होती.

एका कामगार बाईला तिळे झाले होते. पाहिजे. योग्य माणसाला तीन आगाऊ इन्क्रिमेंटस. अर्जेंटिनात अपघात होऊन शहाण्णव माणसे मेली. प्रिन्सेस मार्गारेटने लग्नाचा विचार पुढे ढकलला. आकर्षक चेहरा, आकार. पण पुढे टाकलेले गवत खाणारे मन. पांढरे डाग कायमचे जाण्याचे औषध. कमरेत आता काकडीसारखी मोडते की काय असे वाटणाऱ्या नटीचे चित्र देऊन नृत्यसंगीताचा आदर्श कुटुंबपट. भोकरवाडी (बुद्रुक) येथील रहिवाशांतर्फे परळी येथे सत्यनारायण, तलावात तरंगणारे नुकतेच लग्न झालेल्या तरुणीचे प्रेत. पोलीसतपास चालू आहे... दत्तू त्यात कशातच गुंतेना. त्याने वर्तमानपत्र खाली टाकले, व विमनस्कपणे, टेबलाखाली पडलेला तेलकट कागद उचलला. म्हणजे आज कोपऱ्यावरील दुकानातून बाईसाहेबांनी पूर्ण मिरच्या असलेली भजी आणवली होती तर! आणि आपणाला एकही नाही.

"सुधा, ए सुधा-" तो भुकेने किंचाळला, पण आतल्या गोमगाल्यात कुणाला काही ऐकू गेले नाही. तो तेलकट कागद कुणाला तरी आईकडून आलेले पत्र होते. "आता पाणी ओढण्याचे श्रम होत नाहीत. तेव्हा दोन चार रुपयांची मदत करीत जा-"

मिरचीभजी विकणारी बाई टंच आहे. पिवळ्या जर्द इरकली खणाची चोळी घालून जाणाऱ्यायेणाऱ्याकडे पाहात ती पाचकळ हसते. माधव ज्यूलियनच्या शैलीसारखे जिवंत चढउताराचे शरीर तिने खुशाल शोरूममध्ये ठेवले आहे. दोन आण्याची भजी घेताना धुवट कपड्यातील चिप्पाड मने रेंगाळत, जवळ मोड असतानाही उगाचच नोटा मिरवीत, व जास्तच हावरी होऊन फिरत. पण पाणी न ओढण्याचे श्रम न होणारी ही आई कोण? तिचा चेहरा आपल्या आईसारखा असेल? गालावर एवढासा डाग, कपाळावरील कुंकू गेल्याने उघडी पडलेली गोंदण्याची हिरवी जखम, घरात धुणीभांडी करून खरबरीत झालेली बोटे. तिला असले पत्र पाठवण्याचा प्रसंग आला नाही. आपण मिळवते होण्याच्या आतच ती अशक्तपणे खोकत निघून गेली. तिचा खरबरीत हात, आपल्या हातात भज्यांचा कागद, भजीवाली, तिचे रानवट, ताणलेले शरीर...

आपण आश्रयासाठी झाडाखाली बसलो आहोत पण थेंब ठिपकूनच अंग भिजत आहे, असे त्याला वाटले. इतके पत्ते आपल्यापुढे पडले. त्यातून काय आकृती काढायची?

(क्रमशः)