जर्मनीला जाण्याआधी मी जर्मनीबद्दल दोनच गोष्टी जाणून होतेः हिटलर आणि 'यू डी कलोन' साठी प्रसिद्ध कलोन. (मी युरोपीय उच्चाराप्रमाणे तोंड चंबूकृत करून 'ख्योंल्न' वा तत्सम उच्चार करायला हवा का?असल्यास भा.पो. करुन घेणे.) हे ज्ञान, मसाले,तांदूळ,डाळ आदी सर्व किराणामालाने गच्च भरलेले सामान आणि काटेसुऱ्यांनी जेवण्याबद्दलचे अज्ञान इतका ऐवज घेऊन मार्च २००४ मध्ये आमची स्वारी जर्मनीत प्रवेशती झाली.
मी आणि दोन सहकारी असे तिघे विमानाचे पाय(की चाकं?) जर्मनीला लागल्यालागल्या जाड हिवाळी कपडे घालून बसलो. विमानतळात वातानूकुलन होतेच, पण बाहेर आल्यावर मात्र सारी मंडळी लहान लहान कपडे घालून फिरत होती, आणि एस्किमोंसारख्या आच्छादलेल्या आमच्याकडे कुतूहलाने बघत होती. आम्हीही उकडलेल्या बटाट्यासारखी वाफून निघालो होतो, मग हिवाळी कपडे गुंडाळून ठेवले. तपमान त्यांच्या दृष्टीने 'छान' म्हणजे २२ अंश होते. एकदाचे आपापल्या खोल्यांत पोहचलो आणि मॅगी व दुधाच्या पावडरीच्या चहाने जर्मनीतल्या पहिल्या दिवसाची सुरुवात केली. (आता घरी जायला फक्त ३६४ दिवस राहिले!)
सुरुवातीचे चार पाच महिने 'हे काय आहे,ते काय आहे' करण्यात गेले. एकंदरीत स्वच्छता आणि व्यवस्था खूप चांगली आहे. रस्ते, रस्त्याच्या कडा फरसबंद. जिथे माती आहे तिथे सुंदर फुलझाडं लावून पाणी घालून व्यवस्थित निगा राखलेली आहे. त्यामुळे धूळ कमी. (पुण्यातल्यासारखं नाकतोंडाला रुमाल बांधून अतिरेकी अवतारात बाहेर नाही गेलं तरी घरी आल्यावर चेहऱ्यावर धुळीची पुटं चढलेली दिसत नाहीत.)
शक्य असेल तर जर्मनीत जर्मन भाषा शिकूनच जाणे चांगले. कचेर्‍यांमधे असलेली तरुण आणि थोडी मध्यमवयीन मंडळी आंग्ल भाषा बोलतात, पण प्रयत्नांनी. त्यातही पश्चिम जर्मनीत तरुण लोक आंग्ल भाषा बोलायला तयार असतात. पण पूर्व जर्मनीत आंग्ल बोलायची प्रवृत्ती कमी. बोलायला जी भिती मला सहकार्‍यांशी जर्मन भाषेत बोलताना असते की आपल्याला जे म्हणायचे आहे ते भाषेमुळे काहीतरी वेगळे व्यक्त होईल. पण तीच भिती एका जर्मन माणसाला इंग्रजी भाषा बोलताना असते की त्याला जे म्हणायचे आहे ते भाषेमुळे चुकीचे म्हटले जाईल आणि वेगळे अर्थ निघतील.
बाकी बाजार आणि इतर ठिकाणी सामान्य जनतेशी व्यवहार करताना निदान मोडकीतोडकी जर्मन भाषा तरी यावी. आपण 'आ' वासून बावळटपणे काउंटरवरील बाई वैतागून काय बोलते आहे याचा अंदाज करायचा प्रयत्न करावा आणि त्याने ती अजून वैतागावी कारण ती काय बोलते हे समजायच्या नादात आपण काउंटरवरील आपले सामान उचललेले नाही.(गंमत म्हणजे ती हेच सांगत होती की सामान लवकर उचल!!)हा विशेष चांगला अनुभव पण नाही. घरुन निघताना शब्दकोषात पाहणे विसरल्यामुळे मी लवंगाचे तेल मागण्यासाठी तीन मेडिकल च्या दुकानात लवंगाचे चित्र काढून दाखवले होते. (पु.लं. ची युक्ती!!) त्यात कहानी मे ट्विस्ट असा की भाजीवाले आदी लोक पुस्तकी जर्मन न बोलता बोलीभाषेच्या जवळ जाणारी जर्मन भरभर बोलतात. त्या जर्मन चे उच्चार थोडे तोंडातल्या तोंडात. त्यामुळे 'मला थोडे जर्मन येते पण मला कळले नाही.थोडे सावकाश बोलाल का?' या विनंतीने मग हावभाव भाषेत काम चालून जाते किंवा लोक सोपे शब्द वापरून तेच वाक्य परत बोलतात. कचेरीत 'मी तुम्ही सांगता ते समजायचा प्रयत्न करते पण नाही समजले तर आंग्ल भाषा वापरा' ने काम चालते. बँकेत आलेले पत्र दाखवून 'हे पत्र नक्की काय सांगते हे मला सांगा' असे सांगता येते. इ-पत्रांचा साधारण अर्थ आणि मुद्दा आता कळतो.
जर्मन भाषेचे थोडेफार मिळालेले ज्ञान वापरण्यासाठी मी पण उत्सुक असते, पण निरुपद्रवी ठिकाणी. कामात शक्यतो नाही, जिथे आपण स्वत:ला योग्य व्यक्त करणे खूप गरजेचे असते. इतर ठिकाणी जास्तीत जास्त जर्मन बोलण्यास माझी हरकत नाही, मातृभाषेबरोबरच एक किंवा अनेक भाषा आपल्याला चांगली बोलता येणे हे चांगलेच. बर्‍याचदा असेही होते की लोक कौतुकाने माझ्याशी जर्मन भाषेत बोलतात, त्यांना द्यायचे उत्तर जर्मन भाषेत मनात तयार करून(कर्तरी कर्मणी प्रयोग,वाक्यातील वस्तूंचे लिंग तो/ती/ते, त्याप्रमाणे क्रियापदात होणारा बदल,वाक्यातला काळ हे सर्व आठवून) बोलायला तोंड उघडेपर्यंत समोरचा माणूस दूऽऽऽऽर गेलेला असतो.
जर्मन भाषेचे व्याकरण काही प्रमाणात मराठीसारखे वाटते. 'तू' आणि 'तुम्ही' अशा अर्थाची दोन संबोधने जर्मन भाषेमध्येही आहेत. इंग्रजी भाषेतीलही बरेचसे शब्द जर्मन भाषेत कॉमन आहेत. पण काही शब्द अगदीच धोबीपछाड घालतात! इंग्रजी भाषेतला 'कमोड' जर्मन भाषेत 'लहानसे कपाट' बनतो. 'मॉर्गन' म्हणजे 'सकाळ' आणि 'मॉर्गन' म्हणजे 'उद्या'! इंग्रजीतला 'आय' जर्मनमधे उच्चारताना 'इ' आणि इंग्रजी 'इ' जर्मनमधे उच्चारताना 'ए' बनतो. (इंग्रजी 'ए' आधीच जर्मनमधे 'आ' बनून आ वासून बसलेला असतो.) त्यामुळे फोनवर आपल्या नावाचे स्पेलिंग जर्मन माणसाला सांगितले की हमखास 'ध' चा 'मा' होतोच. तसेच 'स्पेलिंग तसाच उच्चार' यामुळे 'जावा' चे यावा(ज हा य सारखा उच्चारतात.), 'उदय कुळकर्णी' चा 'उडाय कुलकार्नी' आणि 'आमटे' चा 'आमाट'(शेवटचा इ जर्मन भाषेत 'सायलेंट' बरं का!) होतोच. प्रद्युम्न,अद्वैत आदी जोडाक्षरवाली नावं तिथे गेल्यावर रोज एक नविन विनोद बनून जर्मन माणसांच्या तोंडातून बाहेर पडतात.
अर्थात जर्मनीतही 'यायला पाहिजे' म्हणून इंग्रजी आणि फ्रेंच शिकणारी तरुण मंडळी वाढू लागली आहेत. 'अमेरीकन स्टाईल' तरुण मंडळीत लोकप्रिय आहेच. काही फॅशन 'आ' वासायला लावतात. (त्या काय हो, हल्ली भारतातही 'आ' वासायला लावतातच.)भडक काळ्या रंगात जाड रंगवून डोळ्यांची वेशभूषा, केस रोज वेगळ्या रंगात रंगवणे, हनुवटी,भुवई,डोळ्याची बाजू कुठेही टोचून त्यात छोटासा चंदेरी गोळा अडकवणे,साधारण पंख पसरलेल्या पक्ष्याच्या आकाराचा टॅटू पाठीच्या खाली काढून लो वेस्ट जीन्स घालून तो दाखवणे, डोक्याला रंगीबेरंगी रुमाल हे बघितले की कळतं, हे तिथलं 'उमलतं तारुण्य' इ.इ. आहे.
इथे थोडी खटकलेली गोष्ट म्हणजे इतक्या छोट्याश्या जागी पाच वृद्धाश्रम आहेत. संध्याकाळच्या वेळी बरेच आजीआजोबा हातात हात घालून फिरायला निघतात. घरासमोरच एक वृद्धाश्रम आहे. शनिवार रविवार मुलं आपल्या आईवडिलांना भेटायला येतात. काही वेळा एखादी आजी एखाद्या आजोबांना चाकाच्या खुर्च्यांवरुन फिरायला घेऊन निघालेली दिसते. 'त्यांची संस्कृती. त्यांना असेल सोयीची.' म्हटलं तरी कुठेतरी पोटात गलबलतं. मग आठवतात आपल्या इकडले नातवंडांना बागेत फिरायला घेऊन आलेले आजोबे आणि आज्या.
(यातील काही भाग एका प्रतिसादात येऊन गेलेला आहे. एक वर्षापूर्वी लिहून काढलेले अनुभव आज सहज एका ईपत्रात सापडले,तेच छापते आहे. पाऊस हंगामा आधी आला की दुकानदार मागच्या वर्षीचेच उरलेले पावसाळी कपडे प्रदर्शनी भागात लटकवतात तसे!)