पातंजल योगसूत्रे व भाष्ये: १३

यापुढील सूत्रांत अदृश्य होण्याची सिद्धी, देहाचा मृत्यू कोठे व कसा होतो हे अगोदरच कळते ती सिद्धी आणि मैत्री, करुणा, आनंद व उपेक्षा करण्याच्या सामर्थ्यांच्या सिद्धी कशा प्राप्त होतात ते सांगितले आहे. त्यामुळे हा अतिशय रोचक भाग आहे. मात्र मुळात कोल्हटकरांनी दिलेली स्पष्टीकरणे व भाष्ये खूपच विस्तृत असल्याने इथे देणे सोपे नाही. ती मुळातच वाचावित. इथे केवळ त्या त्या सूत्रांचा शब्दश अभिप्रेत असणारा अर्थच काय तो देण्याचा प्रत्यत्न करत आहे.

आता सूत्रांकडे वळू या.

०२१. कायरूपसंयमात् तद्ग्राह्यशक्तिस्तम्भे चक्षुःप्रकाशासंप्रयोगेऽन्तर्धानम् ।

आपल्या शरीराचे जे रूप, त्यावर संयम केल्याने ते शरीर इतरांस डोळ्यांनी ग्रहणक्षम व्हावे अशा प्रकारची त्याच्या ठायी जी शक्ती असते तिचे स्तंभन होते व त्यामुळे पाहणाऱ्याच्या डोळ्यांचा जो प्रकाश त्याचेशी योग्याच्या शरीराच्या स्वरूपाचा संयोग होत नाही म्हणून योगी अंतर्धान पावतो. म्हणजे त्याच्या शरीराचे रूप पाहणाराला दिसत नाही.
 
०२२. एतेन शब्दाद्यन्तर्धानमुक्तम् सोपक्रमं निरुपक्रमं च कर्म । तत्संयमाद् अपरान्तज्ञानम्, अरिष्टेभ्यो वा ।

सोपक्रम आणि निरूपक्रम असे कर्मांत दोन प्रकार आहेत. ज्या कर्माची फलप्राप्ती अगदी लवकर होते ते सोपक्रम कर्म होय. ज्याची फलप्राप्ती दीर्घकालाने होते ते निरुपक्रम कर्म होय. कर्मातील हे प्रकार जाणून घेऊन त्यांच्यावर संयम केला म्हणजे आयुष्याच्या अपरांताचे म्हणजे मृत्यूचे ज्ञान होते किंवा मृत्यूसूचक अरिष्टे शास्त्रांत सांगितली आहेत त्यावरूनही मृत्यू जवळ आल्याचे समजते.

०२३. मैत्र्यादिषु बलानि ।

पाद एक, सूत्र तेहत्तीसमध्ये सांगितलेल्या मैत्री करुणा, आनंद आणि उपेक्षा ह्या भावनांवर संयम केल्याने त्या त्या भावनांची सामर्थ्ये प्राप्त होतात.
 
०२४. बलेषु हस्तिबलादीनि ।

हत्ती इत्यादींच्या ठिकाणीचे जे बळ त्यावर संयम केला असता त्यांचे बल आपल्यास प्राप्त होते.
 
०२५. प्रवृत्त्यालोकन्यासात् सूक्ष्मव्यवहितविप्रकृष्टज्ञानम् ।

पाद एक, सूत्र छत्तीसमध्ये सांगितलेल्या ज्योतिष्मती प्रवृत्तीचा उदय म्हणजे सात्त्विक प्रकाशाचा जो प्रसर त्याचा न्यास, सूक्ष्म म्हणजे अत्यंत बारीक, व्यवहित म्हणजे अन्य पदार्थांच्या अडथळ्यामुळे न दिसणार्‍या आणि विप्रकृष्ट म्हणजे अत्यंत दूर असलेल्या, अशा विषयावर केला म्हणजे तशा स्थितीतल्या त्या विषयांचेही ज्ञान होऊ शकते.
 
०२६. भुवनज्ञानं सूर्ये संयमात् ।

सूर्यावर संयम केला असता चतुर्दश भुवनांचे ज्ञान होते.
 
०२७. चन्द्रे ताराव्यूहज्ञानम् ।

चंद्रावर संयम केला असता आकाशातील तारांगणांच्या व्यूहाचे ज्ञान होते.
 
०२८. ध्रुवे तद्गतिज्ञानम् ।

धृव नक्षत्रावर संयम केला असता त्याच्या व ताऱ्यांच्या गतीचे ज्ञान होते.
 
०२९. नाभिचक्रे कायव्यूहज्ञानम् ।

नाभिचक्रावर संयम केला असता शरीरातील व्यूहाचे ज्ञान होते.

०३०. कण्ठकूपे क्षुत्पिपासानिवृत्तिः । 

कण्ठातील कूपासारख्या भागावर संयम केला असता भूक, तहान ह्यांची पीडा दूर होते.

०३१. कूर्मनाड्यां स्थैर्यम् । 

कूर्मनाडीवर संयम केला असता चित्ताला स्थैर्य प्राप्त होते.

०३२. मूर्धज्योतिषि सिद्धदर्शनम् ।

मूर्धज्योतिच्या ठिकाणी संयम केला असता सिद्ध पुरूषांचे दर्शन होते.
 
०३३. प्रातिभाद् वा सर्वम् ।

प्रतिभेवर संयम केला असता सर्व विषयांचे ज्ञान होते.
 
०३४. हृदये चित्तसंवित् ।

हृदयावर संयम केला असता चित्ताचे ज्ञान होते.