"अहो झेडपी मेंबर, अर्धा कप चहा मिळेल का ?" राजाभाऊंनी सुरेखाताईंना म्हटले.
राजाभाऊंची रविवारच्या सकाळी आळसांत सुरू असलेली सगळी कामे व मध्येच सोडलेले चहाचे फर्मान त्यांना नवीन नव्हते.
नवीन होते ते त्यांनी दिलेले संबोधन....
लटक्या रागाने वर्तमान पत्रातून डोके काढून त्यांनी मानेला झटका दिला व म्हणाल्या,
"झेडपी मेंबरची स्वयंपाकीण बाई आज रजेवर आहे, चहाचा भत्ता रोखीत घेऊन बाहेरूनच चहा प्यावा आज राजेसाहेबांनी."  
वैशाली अजून झोपलेलीच होती. आजींची अंघोळ आटपून देवपूजेची तयारी सुरू होती. त्यांची देवपूजा आटोपताच भिजत ठेवलेले पोहे फोडणीला टाकायचे होते. तोवर पटकन आपण अंघोळ करून घ्यायच्या विचारांत असतानाच राजाभाऊंचे फर्मान सुटले होते. आता अजून पंधरा मिनिटांची खोटं ह्या विचारांत असतानाच राजाभाऊ उठून उभे होत म्हणाले,
"मग असंच करावं म्हणतो.... " "हो, तेव्हढीच एखादी सिगारेट फुंकायला मिळेल ते सांगा की" त्या परत लटक्या रागाने म्हणाल्या.
अधून मधून लहर आली की राजाभाऊ धूम्रपान करीत ते आता सुरेखाताईंच्या चांगले सवयीचे झालेले होते. त्यांच्याकडे मिश्कीलपणे तिरपा कटाक्ष टाकत राजाभाऊंनी पायांत चपला सरकवल्या व घातलेल्या बुशकोटाची बटणे लावत लावत बाहेर पडायची तयारी केली. सुरेखा ताई वळून स्वयंपाक घरापर्यंत पोहचल्या नसतील एव्हढ्यात राजाभाऊंचा " अरे... तू इकडे कुठे ?" असा आवाज आला म्हणून त्या मागे वळल्या. बघतात तर अंगणात प्रियांक मोटरसायकल स्टॅंडवर लावण्याच्या तयारीत होता.
"बाबांनी आज मीटिंग लावलीय दुपारी, तुम्हा दोघांना बोलवलंय ३ वाजता" लावलेली बाइक स्टॅंडवरून काढत तो बोलला.
एक क्षण काय उत्तर द्यावे हे न सुचल्याने त्या तश्याच उभ्या होत्या. "हो, नक्की येऊ म्हणून सांग...." पाठमोऱ्या राजाभाऊंचे शब्द त्यांनी ऐकले.
'चला, रविवार सार्थकी लागला' असा मनातल्या मनात विचार करत त्या पटकन न्हाणीघरात शिरल्या.

तो निर्जीवपणे उठला. आपण शिकारी की शिकार हे त्याला समजेना. वेदना ठसठसत होती पण तिचे मूळ बोटाना लागेना. तिच्या मनमोकळ्या चेहऱ्यावर अविश्वास दाखवावा असेही त्याला वाटेना.तूच स्वतः आहेस भाबडा, मूर्ख, बेअकली --- तो पुटपुटला. त्याने केळकरची छत्री उचलून कोपऱ्यात फेकली, त्यालाही एक शिवी हासडली, व शर्ट न काढताच तो पाटावर येऊन पडला.

जवळपास तीन वर्षांच्या प्रदिर्घ अभ्यासानंतर आणि परिश्रमानंतर २६ नोव्हेंबर १९४९ रोजी भारतीय संधान अस्तित्वात आले. या युगप्रवर्तक घटनेला आज ५७ वर्ष पुर्ण होत आहेत.

मनुस्मृतीला नाकारून सर्व भारतियांना माणूस म्हणून जगण्याचा अधिकार देणाऱ्या त्या थोर महात्म्याला आजच्या दिवशी मनःपुर्वक आदरांजली!

२८ नोव्हेंबर !  भारतीय शैक्षणिक व सामाजिक क्रांतिचे अग्रदूत महात्मा जोतिबा फुले यांचा स्मृतीदिन! बहुजनांच्या शिक्षणासाठी आपले संपुर्ण आयुष्य वाहून घेणाऱ्या या महात्म्याला त्यांच्या स्मृतीदिनानिमित्त मनःपुर्वक आदरांजली!

दत्तूला एकदम आपल्या वडिलांची, दादांची आठवण झाली. घरून करुन आणायला सांगितलेले उदाहरण जर सुटले नाही, तर दत्तू त्यांच्या मांडीत डोके खुपसून हुंदके देत बसे. त्यामुळे उदाहरण सुटत नसे; पण उदाहरण गेले खड्ड्यात, त्याचे उत्तर आले काय, न आले काय, असा मोकळेपणा वाटत असे. आजही त्याला दादांची फार गरज वाटली. दादा शाळेत मास्तर होते. त्यांच्याकडून तीस वर्षांत एकही विद्यार्थी नापास झाला नाही. त्यांच्याकडून नापास होणारा विद्यार्थी जगात कुठेही पास होणार नाही, अशी त्यांची ख्याती! परीक्षा झाली की रडक्या चेहऱ्याच्या मुलांनी सोपा भरून जात असे. काळ बदलला, परंतु त्यंच्यात बदल झाला नाही. तांदूळ रुपयाला दोन शेर झाले, परंतु भिकाऱ्यांसाठी सोप्याला ठेवलेला तांदुळाचा डबा हलला नाही. कोणत्याही तऱ्हेचे व्यसन न लावून घेता त्यांनी पै न पै शिल्लक टाकली. आणि तो पैसा घेऊन प्रत्यक्ष भावाने त्यांना बुडवले, पण विषाचा एक थेंबही त्यांच्या आयुष्यात उतरला नाही.

०

या लेखाच्या पूर्वार्धावर ज्या प्रतिक्रिया आल्या आहेत त्यात उत्तरार्धातील मजकुराबद्दल काही अपेक्षा व्यक्त केल्या गेल्या आहेत. माझा स्वतःचा एअरोडायनॅमिक्स या विषयाशी काडीचाही संबंध कधी आलेला नसल्याने सर्वसामान्य माणसाला त्याच्या कॉमन सेन्समधून जेवढे आकलन होईल एवढीच माहिती आंतरजालावरील विविध स्रोतांमधून जमवून ती सोप्या शब्दात या लेखात मांडण्याचा माझा विचार आहे. पण वाचकांच्या सूचनांना मान देऊन थोडी तांत्रिक माहिती या भागात देत आहे. एअरोडायनॅमिक्स व्यवस्थितपणे समजण्यासाठी वायुरूप पदार्थांचे वस्तुमान, तापमान, दाब, व्हिस्कॉसिटी, डिफ्यूजन वगैरेंचे परस्परसंबंध अशा काही वैज्ञानिक संकल्पनांची पार्श्वभूमी त्या आधी तयार असणे आवश्यक आहे असे मला वाटते. सर्वसामान्य वाचकाकडून ही अपेक्षा नसल्यामुळे कोठलाही शास्त्रीय सिद्धांत न सांगता व कोठलेही समीकरण न मांडता, अत्यावश्यक तेवढेच तांत्रिक शब्द वापरून, रोजच्या जीवनातील साधी उदाहरणे देत तांत्रिक दृष्ट्या जुजबी अशी माहिती देण्याचा माझा प्रयत्न आहे. नेहमी उपयोगात येऊन रूढ झालेले मराठी शब्द मी वापरले आहेत. पण मला माहीत नसलेल्या काही शब्दांचे 'उचल', 'ओढ', 'धक्का' अशासारखे मला चमत्कारिक वाटणारे मराठी प्रतिशब्द निर्माण न करता त्या मानाने सोपे वाटणारे इंग्रजी शब्द तसेच उपयोगात आणले आहेत.

सगळे पत्तेच, सगळी माणसेच! इसेक्स जहाज बुडाल्यावर बाराशे मैलाच्या प्रवासात कॅप्टन एकेकाला मारून त्यांचे रक्त पिऊन स्वतः जगतो, तर टिटॅनिक बुडताना एक म्हातारा खलाशी आपल्या कुत्र्यासाठी माघारी येतो, व कुत्र्याबरोबर बुडून मरतो. किरकोळ भांडणात मुलगा जन्मदात्या आईच्या जिव्हारी लाथ मारतो, बहीण भावाचा विश्वासघात करते, तर सिडनी कार्टन कुणाच्यासाठी मरतो. डेस्डेमोनाचा दीप अंथरुणात विझतो, आणि वासंती नायलॉनचे पातळ लयीत हलवत हसत निघून जाते. एखादी वेडी पतीच्या मृत्यूने छातीत सुरी खुपसून घेते, तर दुसरे चेंगरलेल्या स्तनांमध्ये लॉकेट रुतवून घेते. एक जण तारुण्यातील एका आठवणीवर आयुष्याला धार लावत बसतो, तर दुसरा चौदाव्या दिवशी बोहल्यावर चढतो. मालकंसाचा भव्य विस्तार, मोटारीखालची किंकाळी, बाळंत होत असतानाचा आक्रोश, विमानहल्ल्याचा मन फाडणारा आवाज, चुंबनाचे चुटुकसंगीत, प्रेत बाहेर नेत असतानाची कालवाकालव. सारी माणसेच, सारे माणसांचे आवाज! रशिया - जर्मनीमध्ये कँपमध्ये ब्रेडच्या तुकड्यासाठी एक तरुणी पंधरा जणांना जाहीरपणे शरीराचे दान करते. दान घेणारी व देणारी माणसेच. दाराच्या फटीत बोटे घालून चिरडणारी, नखाखाली टाचण्या खुपसणारी! बेलसेनमध्ये कैद्यांना जिवंत जाळणारी माणसेच. हिरोशिमामध्ये अपंग झालेली हजारो माणसे - व तो प्रसंग त्यांच्यावर आणणारी! आपले मांस कपोताना देणारा शिबी, आणि नररुंडांचा गोपूर रचणारा तैमूर! क्रूसावर हातापायाला खिळे ठोकल्यावर वेदनेने Eloi,Eloi, असे उद्गार काढणारा ख्रिस्त, आणि त्याच क्रूसाखाली त्याचे कपडे कुणाला मिळावे यासाठी कवड्या खुळखुळवणारे पहारेकरी - दोघेही माणसेच! या साऱ्याच बिंदूंना छेदून जाणारे ते विशाल वर्तुळ तरी कोणते? सगळा माणूस तरी जाऊ दे, पण त्याच्या नुसत्या पावलांविषयी हीच गत आहे. त्याचा पूर्वज दिनोसॉर याचे चोपन्न इंच लांबीचे अजस्त्र पाऊल, बुटक्या ओबडधोबड पावलांचा टूलो लॉट्रेक, सारे शरीर अमर करून घोट्यातच रात्रंदिवस मृत्यू बाळगून ठेवणारा ऍकिलिस, आणि गिझेलची नृत्यरम्य कहाणी सांगणारी युलानोव्हाची कबूतरासारखी पावले!

या सगळ्यांना एकत्र आणणारी, त्यात जीव भरणारी ही विश्वाची नाडी तरी कोणती आहे? त्यात सिक्वेन्स कोणता? दैनंदिन आयुष्यात अनुभवांची रास पडते, त्यांना कोणत्या आकृतीत बसवायचे? खेळण्याचे नियम माहीत नसताना खेळायला कोण बसवते? आणि हे सारे विचारायचे तरी कोणाला? देवाला?