मनोगत
आस्वाद विवाद संवादप्रायॉरी स्कूल (२)
त्या दिवशी संध्याकाळी आम्ही मि. हक्स्टेबल यांच्या प्रसिद्ध शाळेत येऊन पोहोचलो. आम्ही पोहोचेपर्यंत चांगला अंधार पडला होता. तिथल्या बटलरने मालकाला पाहून एक कार्ड त्यांच्या हातात दिलं आणि त्यांच्या कानात तो काहीतरी कुजबुजला. मि. हक्स्टेबल जरासे गोंधळलेले आणि वैतागलेले दिसले. आमच्याकडे वळून ते म्हणाले "ड्यूकसाहेब आलेयत. ते आणि त्यांचे सेक्रेटरी वर आहेत. चला मी तुमची ओळख करून देतो."
ड्यूकसाहेब बरेच प्रसिद्ध होते. त्यामुळे त्यांचा चेहरा मला चांगलाच ओळखीचा होता. पण प्रत्यक्षात ते त्यांच्या छायाचित्रांपेक्षा वेगळेच दिसत होते. ते उंच होते. त्यांचे कपडे निष्काळजीपणाने आणि घाईघाईने चढवल्यासारखे दिसत होते. त्यांचा चेहरा काळजीने ओढलेला होता. नाक मात्र एखाद्या पोपटाच्या चोचीप्रमाणे बाकदार आणि मोठं होतं. त्यांच्या चेहऱ्याचा रंग उडाला होता आणि वाढलेल्या लाल दाढीमुळे त्याचा फिकटपणा अधोरेखित होत होता. त्यांनी शुभ्र पांढरा कोट घातला होता. आणि त्याच्या बटणपट्टीतून त्यांच्या घड्याळाची साखळी चमकत होती. ते आमच्याकडेच रोखून पहात होते. त्यांच्या शेजारीच एक तरुण मुलगा उभा होता. चणीने लहानसा, किंचित बावचळलेला, निळ्या डोळ्यांचा आणि अगदी पारदर्शक भाव असलेल्या चेहऱ्याच तो मुलगा म्हणजेच त्यांचा सेक्रेटरी मि. विल्डर असणार हे मी ओळखलं. त्यानेच पुढे होत आमच्याशी बोलायला सुरुवात केली.
"मि. हक्स्टेबल, तुम्हाला लंडनला जाऊ नका असा निरोप द्यायला आज सकाळी मी येऊन गेलो पण मला यायला उशीर झाला. तुम्ही लंडनला जाऊन मि. शेरलॉक होम्स यांना बोलावणार होतात असं मला कळलं. ड्यूकसाहेबांना कुठलीही पूर्वकल्पना न देता तुम्ही असं काही करावं हे त्यांना मुळीच आवडलेलं नाही"
"पोलिसांना काहीच यश येत नाहीये हे पाहून मी "
"पोलिसांना काहीच सापडलं नाहीये असं ड्यूकसाहेबांना मुळीच वाटत नाही."
"पण मि. विल्डर..."
"मि. हक्स्टेबल तुम्ही हे विसरू नका की या गोष्टीबद्दल कुणालाही कळू नये अशी ड्यूकसाहेबांची इच्छा आहे."
"झालेल्या चुकीची दुरुस्ती करणं सहज शक्य आहे. मि. शेरलॉक होम्स उद्या सकाळच्या गाडीने लंडनला परत जाऊ शकतात."
"तसं होणार नाही डॉ. हक्स्टेबल. ही उत्तरेकडची हवा मोठी छान आहे.. मी इथे काही दिवस राहीन म्हणतो.तुमच्याकडच्या जंगलामध्ये मला काही गोष्टी तपासायच्या आहेत आणि तुम्ही मला तुमच्याकडे राहायला जागा दिलीत किंवा नाही दिलीत तरी मी हे काम करणारच.. त्यामुळे मी इथे राहावं की गावातल्या खानावळीत हे तुम्हीच ठरवायचं आहे" होम्स म्हणाला.
बिचाऱ्या डॉक्टरांची अवस्था अगदीच दयनीय झाली होती.त्यांना काय बोलावं हे सुचत नव्हतं. यातून त्यांची सुटका केली ती ड्यूकसाहेबांनी. त्यांचा खर्जातला आवाज तिथे एखाद्या ढालीसारखा घुमत होता.
"मि. विल्डर म्हणतात त्याप्रमाणे तुम्ही असं काही करण्यापूर्वी माझ्याशी एकदा बोलायला हवं होतंत पण आता मि. शेरलॉक होम्सना तुम्ही विश्वासात घेतलंच आहे तर त्यांची मदत न घेणं हे मूर्खपणाचं ठरेल. मि. होम्स, खानावळीत राहण्यापेक्षा तुम्ही माझ्याबरोबर होल्डरनेस हॉलमधेच का राहात नाही?"
"मी तुमचा आभारी आहे सर, पण सध्या तपासाच्या दृष्टीने मी इथे राहणंच जास्त योग्य आहे."
"ठीक आहे. जशी तुमची इच्छा. अर्थातच विल्डर आणि मी तुम्हाला कुठलीही माहिती द्यायला आणि मदत करायला केंव्हाही तयार आहोत."
"मला तुमच्या घरी एकदा यावं लागेल असं वाटतंय. तूर्तास मला तुम्हाला असं विचारायचं आहे की तुमच्या मुलाच्या रहस्यमय अदृश्य होण्यामागे काय कारण असू शकेल याबद्दल तुम्हाला काय म्हणायचंय?"
"मला काहीच सांगता येणार नाही."
"मला याची कल्पना आहे की माझ्या काही प्रश्नांमुळे तुम्हाला त्रास होणार आहे पण अगदी नाईलाज झाल्यानेच मी हे प्रश्न विचारतो आहे.
तुम्हाला असं वाटतं का की डचेसबाईंचा यात काही हात असेल म्हणून?"
उत्तर देण्यापूर्वी ते बरेच अडखळले. बऱ्याच विचारानंतर त्यांनी उत्तर दिलं
"नाही तसं असेल असं मला वाटत नाही."
"दुसरी शक्यता अशी आहे की तुमच्या मुलाच्या बदल्यात खंडणी म्हणून पैसे उकळण्याच्या दृष्टीने त्याला पळवण्यात आलं असावं. तुमच्याकडे अशी काही मागणी करण्यात आली आहे का?"
"नाही"
"अजून एक प्रश्न. तुमचा मुलगा नाहीसा झाला त्या दिवशी तुम्ही त्याला एक पत्र लिहिलं होतंत ना?"
"नाही त्याच्या आधल्या दिवशी लिहिलं होतं."
"बरोब्बर. पण त्याला ते त्याच दिवशी मिळालं?"
"हो"
"तुमच्या पत्रात असा काही मजकूर होता का की ज्यामुळे तुमचा मुलगा बावचळून जाईल आणि असं काही करेल?"
"नाही अजिबात नाही."
"ते पत्र तुम्ही स्वतःच पेटीत टाकलं होतं का?"
यावर सरसाहेब काही बोलणार तोच त्यांचा सेक्रेटरी रागाने म्हणाला
"सर त्यांची पत्रं स्वतः कधीच पेटीत टाकत नाहीत. हे पत्र इतर पत्रांसोबतच त्यांच्या टेबलावर ठेवलेलं होतं. मी स्वतः ते नेऊन टाकलं."
"तुमची अशी खात्री आहे का की ते पत्र इतर पत्रांसोबत होतं?"
"हो "
"सर तुम्ही त्या दिवशी एकूण किती पत्रं लिहिलीत?"
"वीस किंवा तीस असतील. माझा पत्रव्यवहार बराच मोठा आहे. पण या प्रश्नाचा काय संबंध आहे या सगळ्याशी?"
"नक्कीच आहे "
"माझ्यापुरतं बोलायचं झालं तर मी पोलिसांना यापूर्वीच दक्षिण फ्रान्समधे शोध घ्यायला सांगितलं आहे. जरी मला असं वाटत नसलं की डचेसबाई असं काही करतील तरी त्या मुलाच्या डोक्यात भलत्या कल्पना आहेत. या जर्मन मास्तरांच्या मदतीने तो आपल्या आईकडे पळून गेला असण्याची शक्यता आहे.डॉ. हक्स्टेबल, मला वाटतं आता आम्ही निघावं हे उत्तम"
होम्सला त्यांना अजून बरेच प्रश्न विचारायचे असणार. पण त्यांचा चेहऱ्यावरून असं दिसत होतं की एखाद्या तिऱ्हाईत व्यक्तीने त्यांच्या खाजगी गोष्टींबद्दल उघडपणे प्रश्न विचारावेत हे त्यांना फारसं पसंत पडलं नसावं. शिवाय प्रत्येक प्रश्नाबरोबर त्यांच्या दुर्दैवी आणि दुःखमय खाजगी आयुष्याची अधिकाधिक लक्तरं चव्हाट्यावर येत आहेत असं त्यांना वाटणं साहजिक होतं.
ड्यूकसाहेब आणि त्यांचे सेक्रेटरी तिथून बाहेर पडल्यावर होम्सने त्याच्या नेहमीच्या उत्साहाने झाल्या प्रकाराच्या चौकशीला सुरुवात केली. त्या मुलाची खोली आम्ही नीट तपासली. त्यात काहीच सापडलं नाही पण एवढं मात्र निश्चित झालं की तो खिडकीवाटेच बाहेर पडला होता. जर्मनच्या मास्तरांच्या खोलीतही काहीच सापडलं नाही. त्यांच्या वजनामुळे आयव्हीच्या वेलाचा एक तुकडा तुटून पडला होता. एका कंदिलाच्या प्रकाशात त्याने दोन्ही टाचा जमिनीला टेकवल्यामुळे उमटलेली खूण आम्हाला दिसली. मऊ हिरवळीतला तो ठसा सोडल्यास रात्रीच्या त्या अगम्य आणि रहस्यमय पलायनाचा इतर कोणताही पुरावा तिथे नव्हता.
त्यानंतर होम्स एकटाच बाहेर गेला आणि अकरानंतर परत आला. त्याने आपल्याबरोबर त्या परिसराचा एक नकाशा आणला होता. पलंगावर नीट बसत त्याने तो आपल्या मांडीवर ठेवला आणि दिवा त्याच्यावर नीट धरून त्याने हळूहळू त्यातल्या आमच्या दृष्टीने महत्त्वाच्या ठिकाणांवर आपल्या पाईपच्या लाल टोकाने खुणा करायला सुरुवात केली.
"ही केस मला माझ्यावर कुरघोडी करताना दिसतेय. तरीपण काही मुद्दे असे आहेत जे फारच महत्त्वाचे आहेत. वॉटसन, माझी अशी इच्छा आहे की सुरुवातीलाच या प्रदेशाची भौगोलिक रचना तू नीट समजावून घ्यावीस.कारण त्याचा आपल्या कामाशी संबंध आहे"
" आता नीट बघ. हा काळा चौकोन म्हणजे ही शाळा आहे. मी इथे एक पिन लावतो. हा इथे हमरस्ता आहे. हा शाळेशेजारून पूर्व-पश्चिम जातो. तुझ्या हेही लक्षात आलं असेल की शाळेजवळ एक मैलाच्या परिसरात दुसरा कुठलाही लहान रस्ता नाही. म्हणजेच हे दोघे जर कुठल्या रस्त्याने गेले असतील तर तो रस्ता हाच असला पाहिजे."
"बरोबर."
"दैवाची कृपा आहे आपल्यावर. त्या रात्री या रस्त्यावरून नक्की कोण कोण गेलं हे आपण तपासून पाहू शकतो. या इथे एक पोलीस रात्री बारा ते पहाटे सहा पहाऱ्यावर उभा होता. तुझ्या हे लक्षात आलंच असेल की पूर्वेकडे हमरस्त्याला छेदणारा हा पहिला रस्ता आहे. या पोलिसाशी मी बोललो. तो म्हणाला की तो एकही क्षण आपल्या जागेपासून हालला नाही आणि कुठलाही मुलगा किंवा तरुण त्याचा डोळा चुकवून तिथून जाऊ शकला नसता. मला तरी त्याच्या एकंदर वागण्याबोलण्यावरून तो पुरेसा विश्वासार्ह वाटला. त्यामुळे ही बाजू पक्की झाली. आता या दुसऱ्या बाजूला वळू. इथे एक रेड बुल नावाची सराई आहे.तिथली मालकीण आजारी होती आणि तिथली लोकं रात्रभर डॉक्टरांची वाट पहात जागी होती. डॉक्टर दुसऱ्या केसमधे अडकले असल्यामुळे सकाळपर्यंत येऊ शकले नाहीत. सराईतल्या लोकांपैकी कोणी ना कोणी रात्रभर रस्त्यावर लक्ष ठेवून होतं त्यांचं म्हणणं आहे की त्या रस्त्यावरून कोणीही गेलं नाही. जर ते खरं बोलत असतील तर आपली पश्चिम बाजूही पक्की होते आणि आपण अशा निष्कर्षाला येतो की आपली दुक्कल या रस्त्यावरून गेलीच नाही."
"पण ती सायकल. तिचं काय?" मी मध्येच मुद्दा काढला.
"बरोबर बोललास. आता आपण सायकलकडे वळू. आपला मघाचाच तर्क पुढे नेत आपण असं म्हणू शकतो की हे दोघंजण शाळेच्या उत्तरेकडे किंवा दक्षिणेकडे गेले असणार. आता आपण या दोन शक्यतांचा विचार करू या. शाळेच्या दक्षिणेला बरीच मोठी शेतजमीन आहे जी दगडांच्या भिंती घालून तुकड्याम्मधे विभागण्यात आली आहे. सायकल घेऊन इथून जाणं अशक्य आहे हे मान्य करायलाच हवं. त्यामुळे आपण दक्षिण दिशा सोडून देऊ आणि उत्तरेकडे वळू. इथे एक दाट झाडीचा पट्टा आहे ज्याला रॅग्ड शॉ असं नाव आहे. त्याच्या एका बाजूला एक मोठा डोंगर आहे. त्याला लोअर जिल मूर म्हणतात. तो सुमारे दहा मैल पसरलेला आहे आणि वर वर चढत गेलेला आहे. इथेच या निर्जन भागाच्या एका बाजूला आहे होल्डरनेस हॉल. रस्त्याने गेलं तर दहा मैल आणि डोंगरावरून गेलं तर फक्त सहा मैल लागतात तिथे जायला. काही शेतकऱ्यांच्या झोपड्या सोडल्या तर इथे दुसरं काही नाही. या झोपड्यांमधे मुख्यतः त्याची दुभती जनावरं असतात. हा अपवाद सोडल्यास जंगली प्राण्यांशिवाय इतर कोणीच इथे रहात नाही. पार चेस्टरफिल्ड पर्यंत हीच परिस्थिती आहे. चेस्टरफिल्डला मात्र एक चर्च आहे, काही झोपड्या आहेत आणि एक सराई आहे. त्यानंतर डोंगर आणखी उंच उंच होत जातात. त्यामुळे या उत्तरेकडच्या भागातच आपल्याला शोध घ्यायला हवा. "
"अरे पण ती सायकल?" मी माझा मुद्दा लावून धरला.
"अरे हो हो" होम्स जरासा अधीरेपणाने म्हणाला. " एका चांगल्या सायकलस्वाराला उत्तम प्रतीचा रस्ताच लागतो असं नाही. डोंगरावर एकमेकांत गुंतलेल्या पायवाटा आहेत आणि त्या दिवशी पौर्णिमा होती.
अरेच्या! हे कोण आलं आता?"
तेवढ्यात आमच्या दारावर टकटक झाली आणि पुढच्याच क्षणी डॉक्टर हक्स्टेबल आत आले. त्यांच्या हातात एक निळी टोपी होती.
"शेवटी आपल्याला माग सापडला. ही त्या मुलाची टोपी आहे."
"ही कुठे सापडली?"
डोंगरावर मंगळवारी रात्री काही जिप्सी लोक वस्ती करून राहिले होते. पोलिसांनी आज त्यांच्या गाडीची तपासणी केली. त्यात ही सापडली."
"याचं त्यांनी काय स्पष्टीकरण दिलं?"
"ते असं खोटंच सांगतायत की त्यांना मंगळवारी सकाळी ही डोंगराजवळ सापडली. त्या हरामखोरांना माहितेय त्या मुलाचा ठावठिकाणा. त्यांना सध्या पोलिसांनी ताब्यात घेतलं आहे. कायद्याचा बडगा किंवा ड्यूकसाहेबांचा खजिना यांपैकी एक गोष्ट नक्कीच त्यांचं तोंड उघडेल."
"जे होतं ते चांगल्यासाठीच . आता हे तर नक्की झालं की लोअर जिल मूरजवळच आपल्याला आपल्या प्रश्नांची उत्तरं सापडणार आहेत." डॉक्टर बाहेर पडल्यावर होम्स समाधानाने म्हणाला.
"जिप्सींना पकडणं सोडून पोलिसांनी या भागात खरंच काहीही केलेलं नाही. हा बघ वॉटसन, डोंगरावरून येणारा एक प्रवाह इथे नकाश्यात दाखवला आहे. दिसतोय? काही काही ठिकाणे तो एखाद्या ओढ्याइतका रुंद होतो आहे. विशेषतः होल्डरनेस हॉल आणि शाळा यांच्यादरम्यानच्या भागात. सध्याच्या कोरड्या हवेत आपल्या ठसे सापडणं अशक्य आहे पण या प्रवाहाच्या आजूबाजूला ते निश्चितपणे सापडतील. मी तुला उद्या सकाळी लौकर उठवीन. आपण दोघं पाहू या हे रहस्य उलगडतंय का ते."