"हा मटका कदाचित बसेल कदाचित बसायचाही नाही. पण आपण दुसऱ्यांदा इथे का आलो होतो याचं हॉपकिन्सला पटेल असं कारण तर दिलं पाहिजे ना. अर्थात त्याला इतक्यातच आपल्या विश्वासात घेण्याचा माझा काहीही विचार नाही. मला वाटतं आता आपल्याला पॉलमॉलजवळ जायला हवं. माझ्या आठवणीप्रमाणे ऍडलेड - साउदम्प्टन मार्गावर फेऱ्या करणाऱ्या शिपिंग कंपनीचं ऑफिस तिथेच आहे. दक्षिण ऑस्ट्रेलिया आणि इंग्लंड अशा फेऱ्या मारणारी अजून एक कंपनी आहे पण आधी आपण मोठ्या माशासाठी गळ टाकून पाहू."
होम्सचं कार्डं पाहून शिपिंग कंपनीचा मॅनेजर धावतच बाहेर आला. आणि त्याच्याकडून हवी असलेली माहिती मिळवायला होम्सला मुळीच वेळ लागला नाही. पंचाण्णव सालच्या जून महिन्यात त्यांची फक्त एक बोट मायदेशी आली होती. रॉक ऑफ जिब्राल्टर हे तिचं नाव. ही त्यांच्या ताफ्यातली सर्वात मोठी आणि सर्वोत्कृष्ट आगबोट होती. त्या बोटीवरच्या प्रवाशांची यादी पाहिल्यावर ऍडलेडच्या मिस फ्रेझर आणि त्यांची दासी या दोघी याच बोटीतून इंग्लंडला आल्याची नोंद सापडली. सध्या ती बोट ऑस्ट्रेलियाला परत निघालेली होती. आता साधारण सुवेझ कालव्याच्या आसपास कुठेतरी असावी. फर्स्ट ऑफिसर मि. जॅक क्रोकर याचा अपवाद वगळल्यास तिचा सगळा खलाशीवर्ग आजही तोच होता. जॅक क्रोकरला त्यांच्याच बेस रॉक या बोटीचा कॅप्टन म्हणून बढती देण्यात आलेली होती. बेस रॉक दोन दिवसांनंतर साउदम्प्टनहून सुटणार होती. जॅक सायडेनहॅममधे राहत असे पण तो त्याच दिवशी सकाळी काही कामासाठी ऑफिसमध्ये येणार होता अशीही माहिती मिळाली.
होम्सला जॅकला भेटायची काही विशेष इच्छा नव्हती असं दिसलं. पण त्याच्या रेकॉर्ड बद्दल आणि एकूणच स्वभावाबद्दल मात्र होम्सने चौकशी केली.
जॅकचं रेकॉर्ड अतिशय उत्कृष्ट होतं. त्याच्या जवळपासही फिरकू शकेल असा दुसरा कोणीही ऑफिसर त्यांच्या पदरी नव्हता. त्याचा स्वभाव अतिशय उमदा होता. तो कामाला अगदी चोख आणि अगदी विश्वासार्ह होता. पण कामाव्यतिरिक्त इतर वेळी तो एक गरम डोक्याचा , चटकन संतापणारा, काहीसा अविचारी तरीही निष्ठावंत आणि सहृदय माणूस म्हणून प्रसिद्ध होता. ही सगळी माहिती घेऊन होम्स ऍडलेड -साउदम्प्टन कंपनीच्या ऑफिसमधून बाहेर पडला. मग आम्ही स्कॉटलंड यार्डकडे जायला घोडागाडीत बसलो. पण आम्ही तिथे पोचल्यावरही कपाळाला आठ्या घालून आपल्याच विचारात गढलेल्या अवस्थेत तो तसाच बसून राहिला. शेवटी त्याने ती गाडी चेरिंगक्रॉसजवळच्या पोस्ट ऑफिसकडे वळवायला सांगितली. तिथून एक तार पाठवल्यावर अखेरीस आम्ही बेकर स्ट्रीटवर परत आलो.
आम्ही घरात येत असताना तो मला म्हणाला," वॉटसन, एकदा ते वॉरन्ट निघाल्यावर जगातली कुठलीही शक्ती त्याला वाचवू शकली नसती. माझ्याच्याने ते झालं नाही. माझ्या आयुष्यात आजवर एकदोनदा असे प्रसंग आले आहेत जेव्हा मला असं तीव्रतेने वाटलं होतं की गुन्हेगाराने गुन्हा करून केलं नसेल एवढं नुकसान मी गुन्हेगाराला शोधून काढल्यामुळे केलं आहे. पण आता मी शहाणा झालोय. माझ्या सदसद्विवेकबुद्धीपेक्षा इंग्लंडच्या कायद्यासमोर युक्तिवाद करणं परवडलं. आता प्रत्यक्ष कृती करण्यापूर्वी आपण जरा आणखी खोलात शिरू या."
संध्याकाळी स्टॅनले हॉपकिन्स आमच्याकडे येऊन गेला. त्याचं काही फार चांगलं चाललं होतं असं काही मला वाटलं नाही.
"मि. होम्स, तुम्ही खरोखरच जादूगार आहात. मला कधीकधी असं वाटतं की तुमच्याकडे एखादी जादूची छडी बिडी आहे. चोरीला गेलेली चीजवस्तू त्या तळ्याच्या तळाशी आहे हे तुम्हाला कसं काय माहीत?"
"मला नव्हतं माहीत."
"पण तुम्हीच मला त्या तळ्यात शोध घ्यायला सांगितलात ना?
"तुम्हाला त्या वस्तू सापडल्या का मग?"
"हो सापडल्या!"
"मी तुमच्या उपयोगी पडू शकलो याबद्दल मला खूप समाधान वाटतंय."
"नाही नाही. तुम्ही मला मदत नाही काही केलीत उलट सगळंच प्रकरण आणखी अवघड करून ठेवलंयत. चोरी केल्यावर चोरीचा माल तळ्यात टाकून पळून जाणारे हे कुठले चोर म्हणायचे?"
"त्यांचं वागणं विचित्र आहे खरं. मला असं वाटतंय की जर चोरीचा नुसताच देखावा करण्यासाठी म्हणून त्या वस्तू चोरल्या असतील तर अर्थातच चोरांना त्या नको होतील आणि कुठल्यातरी मार्गाने चोर त्यांची विल्हेवाट लावू पाहतील. "
"पण तुम्हाला असं का वाटलं?"
"मला असं वाटलं खरं. असं बघा,चोर जेव्हा फ्रेंच खिडकीतून आत आले तेव्हा त्यांनी ते तळं आणि त्याच्या अगदी मधोमध असणारा तो खळगा पाहिलेला होता. चोरीचा माल लपवायला त्यांना याहून चांगली जागा सुचली असती का?"
"आहा! चोरलेला माल लपवायची जागा! ही कल्पना चांगली आहे. त्या चांदीच्या थाळ्या हातातून घेऊन राजरोसपणे जायची त्यांना भिती वाटली असणार. म्हणून त्यांनी ती चांदीची भांडी तळ्यात टाकली अशा उद्देशाने की प्रकरण जरा स्थिरस्थावर झालं की गुपचुप येऊन ती भांडी घेऊन जाता येईल. तुमच्या चोरीच्या नाटकापेक्षा हा तर्क कितीतरी जास्त सयुक्तिक वाटतो की नाही?"
"खरं आहे. तुम्ही फारच चांगला तर्क मांडलाय. मला हे मान्य करायलाच हवं की माझी कल्पनाशक्ती जरा स्वैर भटकली पण त्यामुळेच आपल्याला चोरीला गेलेला मालही सापडला."
"तुम्ही म्हणताय ते अगदी खरं आहे. तुम्ही मोठीच मदत केली आहे मला. पण एका ठिकाणी मात्र मी अगदी सपशेल आपटलो आहे."
"आपटला आहात? "
"हो. आज सकाळीच न्यू यॉर्कमध्ये रँडल गँगला पकडलंय."
"अरे बापरे! मि. हॉपकिन्स, याचा अर्थ असा की काल रात्री केंटमधे त्या लोकांनी एका माणसाचा खून केला या आपल्या तर्काला आता अगदी सुरुंग लागला म्हणायचा "
"हो ना ! हा म्हणजे अगदीच अनर्थ झालाय. अर्थात अशा तीन तीन चोरांच्या आणखी बऱ्याच टोळ्या असू शकतील.किंवा पोलिसांना अज्ञात अशी ही अगदी नवी टोळी सुद्धा असू शकेल."
"हो असं असणं अगदी सहज शक्य आहे. मग आता पुढे काय करायचं ठरवलंय तुम्ही?"
"या सगळ्याच्या मुळाशी पोचल्याशिवाय मी शांत बसणार नाही. तुम्ही मला काही क्लू देऊ शकाल का?"
"तो तर मी तुम्हाला आधीच दिलाय की! ते चोरीचं नाटक..."
"हो पण कशासाठी?"
"हा प्रश्न आहे खरा. पण जर या शंकेमध्ये काही तथ्य असेल तर आपल्या हुशारीच्या बळावर तुम्ही ते नक्की शोधून काढाल याबद्दल मला अगदी खात्री वाटते.
तुम्ही जेवायला थांबणार नाही म्हणताय? हरकत नाही, मात्र या केससंदर्भात काय काय होतंय ते आम्हाला दोघांना अगदी जरूर कळवा बरं का...बराय...."
आमची जेवणं झाली आणि नंतरची आवराआवरी झाल्यावर होम्स पुन्हा या केसबद्दल विचार करण्यात गढून गेला. आपला पाइप पेटवून आपले पाय शेकोटीच्या अगदी जवळ ठेवून तो बसला होता. अचानक त्याने आपल्या घड्याळात पाहिलं आणि तो म्हणाला,
"वॉटसन, काहीतरी घडणारेय.."
"कधी?"
" आता काही मिनिटात... मगाशी मी हॉपकिन्सशी फारच वाईट वागलो असं तुला वाटत असेल ना?"
"माझा तुझ्यावर विश्वास आहे."
"वा! अगदी परिस्थितीजन्य उत्तर आहे. आता असं बघ, मला जे काही माहिती आहे ते अधिकृत नाही. त्याला जे माहितिये ते मात्र अधिकृत आहे. मी याचा स्वतःच्या पद्धतीने न्यायनिवाडा करू शकतो. त्याला मात्र अशी सवलत नाही. त्याला आपली सगळी माहिती सरकारला जाहीर करावीच लागेल नाहीतर त्याने कर्तव्यात कसूर केल्यासारखं होईल. म्हणून जोवर माझं मन या सगळ्याबद्दल पक्कं होत नाही तोवर त्याला या सगळ्या त्रासात पाडायचं नाही असं मी ठरवलंय."
"पण हे सगळं कधी होणार?"
"ती वेळ आता अगदी येऊन ठेपली आहे. एका अत्यंत नाट्यपूर्ण अशा केसच्या शेवटच्या अंकाचा आता तू साक्षीदार होणार आहेस."
तितक्यात जिन्यावर पावलं वाजली. आमचं दार उघडलं आणि आजवर आम्ही पाहिलेला मानवजातीचा सगळ्यात उजवा नमुना ठरावा असा एक माणूस आत आला. तो तरुण होता. उंचीने ताडमाड होता. त्याच्या मिशीचे केस सोनेरी होते. डोळे निळे होते. उष्ण कटिबंधातल्या सूर्यप्रकाशामुळे रापून त्याची त्वचा खरपूस तांबडी झाली होती. त्याच्या ठामपणे पडणाऱ्या पावलांमधून त्याच्या विशाल देहात ठासून भरलेला सळसळता उत्साह आणि तत्पर अशी कार्यशक्ती दिसून येत होती. खोलीत येऊन त्याने दार लावून घेतलं. एखाद्या अनावर होऊ पाहणाऱ्या भावनेला आळा घालण्याच्या प्रयत्नात असल्यासारखा धापा टाकत आणि  मुठी वळत तो आमच्याकडे पाहत उभा राहिला.
"कॅप्टन क्रोकर, बस. तुला माझी तार मिळालेली दिसतेय."
तो एका खुर्चीत टेकला आणि प्रश्नार्थक नजरेने त्याने आम्हा दोघांकडे आळीपाळीने बघायला सुरुवात केली.
"मला तुमची तार मिळाली. तुम्ही सांगितलेल्या वेळेला मी इथे हजर झालो आहे. तुम्ही आज आमच्या कंपनीच्या ऑफिसात येऊन गेलात हेही मला ठाऊक आहे. आता या प्रकारापासून पळून जाण्यात काही अर्थ नाही. तेव्हा काय वाईट बातमी असेल ती लवकर देऊन टाका. काय करणारात तुम्ही माझं? मला अटक करणारात? अहो, मांजर जसं उंदराशी खेळतं तसं माझ्याशी खेळू नका. बोला लवकर बोला."
"त्याला एक सिगार दे. कॅप्टन क्रोकर, तुझा राग तिच्यावर काढ आणि आपला संताप आटोक्याबाहेर जाऊ देऊ नकोस. तू जर एखादा मामुली गुन्हेगार असतास तर मी तुझ्याबरोबर इथे सिगारेट ओढत बसलो नसतो हे नीट लक्षात ठेव. माझ्याशी सरळ वागलास तर ते तुझ्या हिताचं ठरेल. माझ्याशी छक्केपंजे खेळलास तर मात्र तुझी धडगत नाही."
"काय करून हवंय तुम्हाला माझ्याकडून?"
"काल रात्री ऍबी ग्रेंजमधे काय काय झालं ते मला खरं खरं सांग. एका शब्दाचाही फेरफार न करता.  मला या प्रकरणाची इतकी सखोल माहिती आहे की तू सत्यापासून जरा जरी भरकटलास तरी मी ही शिट्टी वाजवून पोलिसांना बोलवीन आणि तसं झालं तर हे सगळं माझ्या हाताबाहेर जाईल."
क्रोकरने क्षण दोन क्षण विचार केला. मग उन्हाने रापलेल्या आपल्या हाताची मूठ आपल्या मांडीवर आपटत तो म्हणाला, "मी हा जुगार खेळीन." त्याचा आवाज चढला होता. "एक सच्चा गोरा माणूस म्हणून तुम्ही आपल्या शब्दाला जागाल असं समजून मी तुम्हाला सगळं सांगतो. पण त्याआधी मला एवढंच म्हणायचं आहे की मी जे काही केलं त्याबद्दल मला यत्किंचितही खंत वाटत नाही किंवा पश्चात्तापही होत नाही. मला कशाचीही भिती वाटत नाही  वेळ पडल्यास मी पुन्हा अगदी असाच वागेन आणि त्या गोष्टीचा मला अभिमानच वाटेल. मेरी साठी - मेरी फ्रेझरसाठी हो मेरी फ्रेझरच. तिचं ते शापित नाव मी उच्चारूच शकत नाही.  मेरीसाठी त्या नराधमाला मी त्याच्या प्रत्येक जन्मात असाच यमसदनाला पाठवीन.   तिच्या एका स्मितहास्यासाठी मी आनंदाने मरण पत्करीन. पण तिलाच इतक्या मोठ्या संकटात लोटायला मी कारण झालो या विचाराने माझ्या काळजाचं अगदी पाणी पाणी होतं. पण मी तरी दुसरं काय करू शकत होतो? मी तुम्हाला सगळं पहिल्यापासून सांगतो आणि मग तुम्हीच मला सांगा की मी काय करायला हवं होतं..."
"तुम्हाला यातलं बरंच काही माहीत आहे त्यामुळे तुम्हाला हेही माहीत असेल की रॉक ऑफ जिब्राल्टर वर मी फर्स्ट ऑफिसरच्या हुद्द्यावर काम करत असताना ती आमच्या बोटीने प्रवास करत होती. तेव्हाच आमची पहिली भेट झाली. तिला मी पहिल्यांदा पाहिलं तेव्हाच माझी अशी खात्री झाली की तिच्याशिवाय दुसऱ्या कुठल्याही मुलीवर मी प्रेम करू शकणार नाही. प्रवासाचा एकेक दिवस पुढे पुढे सरकत गेला तसा मी तिच्यावर आणखी जास्त प्रेम करू लागलो. तिची पावलं ज्या डेकवरून फिरली त्या डेकला रात्रीच्या अंधारात खाली वाकून मी अनेकदा कुरवाळलं आहे. पण आमच्यात काही आणाभाका झाल्या नव्हत्या. तिला तर याची काही कल्पनासुद्धा नव्हती. एक चांगला मित्र म्हणून ती अगदी निर्मळपणे माझ्याशी वागत बोलत असे. हे सगळं प्रेमप्रकरण अगदी एकतर्फी होतं याबद्दलही मला अजिबात खंत नाही. तिचा प्रवास संपला तेव्हा ती अगदी मुक्त होती आणि मी मात्र स्वतःला तिच्या बंधनात कायमचा बांधून बसलो होतो."
"मी इंग्लंडला परत आलो तेव्हा मला तिचं लग्न झाल्याचं कळलं.  तिला हव्या त्या माणसाशी लग्न करायला ती स्वतंत्र होती. शिवाय संपत्ती, हुद्दा आणि सुखसमृद्धी या गोष्टींसाठीच तिचा जन्म झाला होता. या सगळ्या वैभवाला तिच्याहून लायक अजून कोणी असू शकत नाही हे माहीत असल्यामुळे तिच्या लग्नाबद्दल ऐकून मला अजिबात दुःख झालं नाही. तिला तिच्या भाग्याने सुस्थळी पाठवलंय आणि एका भणंग खलाश्याशी लग्न करण्यापेक्षा हे कितीतरी पटीने अधिक योग्य आहे अशी माझी खात्री होती. मी मेरीवर असं निःस्वार्थीपणानेच प्रेम केलंय."
"त्यानंतर तिची माझी कधी भेट होईल असं मला वाटलं पण नव्हतं. पण माझी मागची सफर संपल्यावर मला बढती मिळाली. नवी बोट सुटायला अजून दोन महिने अवकाश होता. मी माझ्या बोटीवरच्या लोकांबरोबर सायडेनहॅमला मुक्काम टाकला होता. तिथेच एक दिवस माझी आणि तिच्या मोलकरणीची- थेरेसाची गाठ पडली. थेरेसाकडून मला तिच्याबद्दल, तिच्या नवऱ्याबद्दल सगळी हकीगत समजली. तुम्हाला सांगतो मि होम्स, संतापाने माझं डोकंच फिरलं. तिच्या पायातला पायपोस होण्याची सुद्धा ज्याची लायकी नाही अशा त्या दारूबाज कुत्र्याची तिच्या अंगावर हात टाकण्याची हिंमतच कशी झाली? त्यानंतर माझी आणि थेरेसाची पुन्हा एकदा भेट झाली. त्यानंतर मी दोनदा मेरीला भेटलो. पण आमच्या भेटी तिथेच थांबणार होत्या. पण माझा निघायचा दिवस आठवड्यावर येऊन ठेपल्यावर मात्र मेरीला एकदा भेटून यायचंच असा मी निश्चय केला. थेरेसाचं मेरीवर अतिशय प्रेम आहे आणि माझ्याइतकाच त्या नरराक्षसाबद्दल तिला द्वेष वाटतो. त्यामुळे थेरेसाकडून मला त्या घराबद्दल बरीच माहिती मिळाली. तळमजल्यावरच्या आपल्या खोलीत मेरी रात्री उशीरापर्यंत वाचत बसलेली असते हे मला ठाऊक होतं. काल रात्री मी गुपचूप तिच्या खिडकीपाशी गेलो आणि खिडकीचं दार वाजवलं. तिने मला आत घ्यायला नकार दिला पण आता तीही मनोमन माझ्यावर प्रेम करतेय हे मी ओळखून होतो. इतक्या बर्फाळ रात्री तिने मला उघड्यावर राहू दिलं नसतं. तिने हळू आवाजात मला पुढच्या बाजूला मोठ्या खिडकीजवळ यायला सांगितलं. मी त्या फ्रेंच खिडकीजवळ गेलो तर ती उघडी होती. मी तिथून आत जेवणघरात शिरलो. मेरीवर माझं जिवापाड प्रेम होतं आणि तिच्या होणाऱ्या छळाबद्दल तिच्या स्वतःच्या तोंडून ऐकल्यावर तर मी मनातल्या मनात त्या सैतानाला शिव्यांची लाखोली वाहायला सुरुवात केली. जंटलमन, आम्ही दोघंही खिडकीच्या अगदी जवळ उभे होतो आणि देवाशपथ सांगतो, आम्ही कुठल्याही प्रकाराने सभ्यपणाला सोडण्यासारखं काहीही केलं नव्हतं. तितक्यात एखाद्या पिसाळलेल्या कुत्र्यासारखा तो एकदम त्या खोलीत आला. मेरीला त्याने अतिशय अर्वाच्य अशी शिवी हासडली आणि हातातल्या काठीने तिच्या चेहऱ्यावर जोराचा प्रहार केला. प्रतिक्षिप्त क्रियेने मी तिथे जवळच पडलेला पोकर उचलला आणि मग आमचं तुंबळ युद्धच झालं. ही पाहा त्याने केलेल्या वाराची माझ्या हातावर खूण आहे. त्याने पहिला वार केल्यावर मात्र मी मागे हटलो नाही. एखाद्या कुजक्या सडक्या भोपळ्यासारखा मी त्याला चेचून टाकला. कारण तो किंवा मी कोणीतरी एकजण दुसऱ्याचा जीव घेणार हे उघड होतं. मला माझ्या प्राणांची पर्वा नव्हती पण मेरीला असल्या पिसाळलेल्या पाशवी माणसाच्या तावडीत मी कसा काय सोडू शकणार होतो? मला सांगा यात माझं काही चुकलं का? तुम्ही दोघं जर माझ्या जागी असतात तर तुम्ही काय केलं असतंत?"
काठीचा फटका लागल्यावर मेरीने किंकाळी फोडली होती. ती ऐकून थेरेसा खाली आली. धक्क्याने मेरी अर्धमेली झाली होती. मी टेबलावर असलेली वाइनची बाटली उघडली आणि त्यातली थोडी वाइन तिला प्यायला लावली. मग मी स्वतःही थोडी वाइन प्यायलो. थेरेसा मात्र बर्फासारखी थंड होती. ही सगळी कथा रचण्यामागे माझ्याइतकाच तिचाही हात आहे. हे सगळं दरवडेखोरांचं काम आहे असा देखावा निर्माण करायचं आम्ही ठरवलं आणि त्यासाठी मी घंटेला बांधलेला दोर कापत असतानाच थेरेसाने ती सगळी कथा पुन्हापुन्हा सांगून मेरीकडून अगदी तोंडपाठ करून घेतली.  मग मी मेरीला खुर्चीला बांधलं आणि दोरीचं दुसरं टोक ओढून तोडून घेतलं कारण दोराचं कापलेलं टोक पाहिलं असतं तर कोणालातरी संशय आला असता. मग चोरी झाली आहे असं भासवण्यासाठी मी तिथल्या काही चांदीच्या थाळ्या घेऊन तिथून बाहेर पडलो आणि मी गेल्यावर साधारण पंधरा मिनिटांनी चोरी झाली असा आरडाओरडा करायला मी त्यांना सांगितलं. ती भांडी तळ्यात सोडल्यावर मी घाईघाईने सायडेनहॅम गाठलं तेव्हा माझी खात्री झाली होती की आज मी खरोखरच काहीतरी चांगलं काम केलंय.
असं आहे सगळं. मला खुशाल फासावर चढवा पण मी एकही शब्द न बदलता संपूर्ण सत्य तुमच्यापुढे ठेवलं आहे."
काही क्षण होम्स धुराची वेटोळी सोडत राहिला. मग त्याने उठून आमच्या पाहुण्याबरोबर हस्तांदोलन केलं.
"तुम्ही खरं सांगताय यावर माझा पूर्ण विश्वास आहे कारण मला संपूर्णपणे नवीन असं काहीच तुम्ही सांगितलं नाहीये. त्या फळीवर चढून घंटेचा तो दोर तोडणारा माणूस एक तर डोंबारी असू शकतो किंवा खलाशी. आणि त्या दोरीला मारलेल्या गाठी तर एका खलाश्याशिवाय दुसरं कोणीच मारू शकलं नसतं. बाईसाहेबांचा खलाश्यांशी संपर्क फक्त त्यांच्या प्रवासादरम्यानच आला असणार. आणि  त्या माणसाला वाचवण्यासाठी ज्या प्रकारे त्यांचे प्रयत्न चालले होते त्यावरून तो त्यांच्या माणसांपैकी असायला हवा आणि त्या माणसावर बाईंचं खरोखरीच प्रेम असणार हे सगळं ओळखल्यावर मला तुझ्यापर्यंत पोचायला अजिबात वेळ लागला नाही. "
"मला वाटलं आमचं नाटक पोलिसांना सहज फसवेल."
"पोलिस त्याला फसलेच आहेत आणि माझ्या मते खरं काय आहे हे ते कधीच ओळखू शकणार नाहीत. कॅप्टन क्रोकर, मला माहीत आहे की तू अतिशय लोकविलक्षण परिस्थितीमध्ये हे कृत्य केलं आहेस. कोर्टात तुझा जीव वाचवण्यासाठी केलेला खून म्हणून तुला दोषमुक्त केलं जाईल किंवा नाही हे मला माहीत नाही. पण त्याची चिंता ब्रिटिश ज्यूरीने करावी.
ते जाऊ दे. सध्या तरी मला तुझ्याबद्दल खूपच वाईट वाटतंय. त्यामुळे येत्या चोवीस तासांच्या आत तू जर इथून नाहीसा झालास तर कोणीही तुझ्या वाटेत आडवं येऊ शकणार नाही अशी खात्री बाळग हा माझा शब्द आहे."
"पण त्याच्या नंतर हे सगळं उघडकीला येईल का?"
"अर्थात! हे सगळं उघडकीला येणारच..."
त्याचा चेहरा संतापाने अगदी लालबुंद झाला.
"असं काही तुम्ही मला सुचवूच कसे शकता? मी इथून गेल्यावर मेरी कायद्याच्या कचाट्यात सापडेल हे कळण्याइतका कायदा मलाही कळतो साहेब. मी तिला एकटीला हे सगळं भोगायला सोडून स्वतः पळून जाईन असं तुम्हाला वाटलंच कसं? मि. होम्स, माझं काय वाटेल ते झालं तरी मला त्याची पर्वा नाही. पण मेरीला मात्र यातून वाचवा हो..."
होम्सने दुसऱ्यांदा आपला हात हस्तांदोलनासाठी त्याच्या पुढे धरला.
"मी तुझी परीक्षा घेत होतो. पण दर वेळी तू एखाद्या बंद्या रुपयासारखा खणखणीत वाजतोस. माझ्या शिरावर फार मोठी जबाबदारी आहे. पण मी हॉपकिन्सला मोठा क्लू दिला आहे. आता तो क्लू समजून घेणं जर त्याच्या कुवतीबाहेरचं असेल तर मी तरी काय करणार?
तर कॅप्टन क्रोकर, आपण आता अगदी कायद्याला धरून जाऊ या. तू आरोपी आहेस. वॉटसन तू ज्यूरी मेंबर आहेस आणि  या कामासाठी तुझ्यापेक्षा जास्त लायक माणूस मी तरी पाहिलेला नाही. मी आहे न्यायाधीश. तर 'ज्यूरीतील सभ्य गृहस्था', तुझ्या मते आरोपी दोषी आहे का नाही?"
"माय लॉर्ड, आरोपी निर्दोष आहे." मी म्हणालो.
"पंचामुखी^१ परमेश्वर असं म्हणतातच ना! जर तू दुसऱ्या एखाद्या गुन्ह्यात अडकून पकडला गेला नाहीस तर माझ्याकडून तुला पूर्ण अभय आहे. एक वर्षानंतर तू बाईंना भेट आणि तुम्हा दोघांच्या एकत्रित, उज्ज्वल आणि सुखी भविष्यकाळामध्ये आम्ही दिलेल्या आजच्या निर्णयाचं सार्थक होऊ दे."

--अदिती
(समाप्त)  
 

होम्सच्या मुद्रेवरून कुतूहलाचे भाव नाहीसे झाले होते. रहस्याचा भेद झाल्यामुळे या केसमधला सगळा रस त्याच्या दृष्टीने संपला होता. अजून गुन्हेगारांना अटक व्हायची होती पण असल्या भुरट्यांच्या मागे होम्सने धावाधाव करावी एवढी त्यांची लायकी तरी होती का? एखाद्या प्रथितयश आणि विशेषज्ञ डॉक्टरला समजा कांजिण्यांवर उपचार करण्यासाठी बोलावलं तर त्याच्या चेहऱ्यावर जे भाव दिसतील तेच भाव मला होम्सच्या चेहऱ्यावर दिसत होते. आणि तरीही, ऍबी ग्रेंजमधल्या त्या जेवणघरात पसरलेल्या गूढ शांततेने अखेरीस माझ्या मित्राचे लक्ष वेधून घेतलेच. जेवणघर खूप मोठं आणि उंच होतं. त्याचं छत आणि भिंती ओक लाकडाच्या होत्या आणि त्यांच्यावर ओळीने हरणांची शिंगं आणि जुन्या काळातली शस्त्रं लावलेली होती. दारापासून दूरच्या टोकाला बाईसाहेबांनी मगाशी म्हटल्याप्रमाणे ती मोठी फ्रेंच पद्धतीची खिडकी होती. त्या खिडकीच्या उजव्या हाताला असलेल्या तीन लहान खिडक्यांमधून थंडीतला कोवळा सूर्यप्रकाश आत येत होता. तिच्या डाव्या हाताला एक मोठी शेकोटी पेटवायची जागा - फायरप्लेस होती. तिच्या वरच्या भागात एक सुरेख ओक लाकडाचं आवरण - मँटलपीस  पार छतापर्यंत जाऊन भिडलेलं होतं. तिच्या शेजारीच एक भरीव ओक लाकडाची हातांची खुर्ची होती. तिच्या तळाशी इंग्रजी एक्स अक्षराप्रमाणे पट्ट्या ठोकलेल्या होत्या. त्या खुर्चीभोवती एक काळपट लाल रंगाची दोरी गुंडाळलेली होती आणि सर्व बाजूंनी त्या एक्स सारख्या पट्ट्यांना ती बांधून टाकलेली होती. बाईसाहेबांची सुटका करताना ती दोरी खुर्चीच्या काठांवरून सरकवलेली दिसत होती पण तिला बांधलेल्या गाठी अजूनही तशाच होत्या. पण हे सगळं आमच्या लक्षात यायच्या आधी शेकोटीसमोर अंथरलेल्या व्याघ्रजिनाने आमचं लक्ष वेधून घेतलं. त्या व्याघ्रजिनावर एका उंच आणि बळकट शरीरयष्टीच्या माणसाचा मृतदेह पडलेला होता. तो साधारण चाळिशीच्या आसपास असावा. तो पाठीवर पडलेला होता. त्याच्या लहानशा दाढीतून त्याचे पांढरेशुभ्र दात चकाकत होते. त्याने हातात एक मोठी ब्लॅकथॉर्न लाकडाची काठी धरलेली होती आणि त्याचे हात त्याच्या डोक्यावर उगारलेल्या अवस्थेत होते.  त्याचा चेहरा देखणा होता पण कशाबद्दल तरी वाटणाऱ्या विलक्षण द्वेषभावनेतून तो चेहरा आक्रसलेला होता आणि त्यामुळे त्याला एखाद्या सैतानाची कळा आली होती.  हा गोंधळ कानावर आला तेव्हा तो आपल्या खोलीत झोपलेला असणार कारण त्याने एक नक्षीदार नाइट शर्ट घातला होता आणि त्याची अनवाणी पावलं त्याच्या पँटमधून बाहेर डोकावत होती. त्याच्या डोक्याला प्रचंड प्रमाणात इजा झाली होती आणि त्या प्रहाराच्या खुणा सगळ्या खोलीभर पसरलेल्या होत्या. त्याच्या शेजारी तो पोकर - शेकोटीमध्ये निखारे सारण्याचा दांडू पडलेला होता. त्या प्रहाराचा परिणाम  होऊन तो वाकला होता. होम्सने त्या पोकरची आणि त्या माणसाची तपासणी करायला सुरुवात केली. "हा रँडलबुवा बराच शक्तिमान दिसतोय" इति होम्स.

आज प्रत्यक्ष सोनं देणे तर शक्य नाही पण फोनवर तरी किमान मनसोक्त गप्पा माराव्या म्हणून आऊला फोन केलेला. गेल्या दशमीला सरस्वतीला गोऱ्हा झाला हे ऐकून अत्यंत आनंद झाला पण आऊला त्याच दरम्यान खूपच जबरी मलेरिया झाला होता हे ऐकून का माहित नाही अचानक डोळ्यात पाणी उभं राहिलं. कितीवेळा मनवलं तिला की इकडे शहरातल्या घरी ये, आता आम्हाला सेवा करण्याचा चान्स दे तरी ती ऐकत नाही. माझं मनवणं संपत नाही आणि तिचं नाही म्हणणं संपत नाही. आज मी तिला नेहमीप्रमाणे मनवत होते तर ती म्हणाली,"बंडी, मलेरियात मी गेलेच होते पण दत्तदिगंबराचं अजून काही करणं लागत असेन म्हणून परत आले. तुझे आबा गेले तेव्हापासून मी एकटंच राहण्याचं ठरवलंय बेटा. आता त्यांच्याकडे जाण्याची वेळ जवळ येतेय तर मला माझा निर्णय बदलायला लावू नकोस. तुम्ही जिथे आहात तिथे सुखी रहा.. बस्स मला अजून काही नको. मी जशी आहे तशी ठीक आहे."
तिचं नेहमीचं सडेतोड बोलणं, परक्या शहरी राहतेयस जपून राह्यजोस वगैरे सुनवणं या गोष्टी तिला बोलायची आणि मला ऐकायची सवय झाली आहे. माझे आबा आता हयात नाहीत, त्यांच्याबद्दल कधीमधी बाबा-आऊ यांचं तोंडी बोलणं सोडलं तर दुसरं काहीच नाही माझ्याकडे - या सर्वांची माझ्या मनालाही सतत टोचणी असते. ते किमान प्लँचेटमार्फत तरी बोलतील म्हणून कितीक प्रयोग करून झाले पण ते नाही आले. आजही ते आले तर मला हवेच आहेत.. पण आज आऊच्या तोंडून तिने आबांकडे जायची कल्पना ऐकून का माहिती नाही पण कसंसंच वाटत आहे. कशातच मन लागत नाहिये. आजवर तिने कधी एका शब्दानेही स्वतःहून आबांबद्दल काही बोलायला विषय काढला नव्हता, आज अचानक ती स्वतःहून बोलली आणि तेही असं की काही बोलायलाच सुचेना. एकतर मी माझे म्हणावेत असे नातेवाईकच कमी.. आबांचं सुख तर नव्हतंच माझ्या नशिबात पण आता किमान आऊतरी...

१८९७ सालच्या हिवाळ्यातली गोष्ट आहे. हाडं गोठवणाऱ्या, बर्फाळ थंडीत, भल्या पहाटे कोणीतरी मला हालवून जागं करत होतं. मी डोळे उघडले तर माझ्या समोर होम्स उभा होता. त्याने हातात धरलेल्या मेणबत्तीचा प्रकाश त्याच्या चेहऱ्यावर पडला होता. त्याच्याकडे पाहताच एका नजरेत मला कळून चुकलं की काहीतरी गडबड आहे.
"वॉटसन, लौकर चल. " त्याचा स्वर आतुर होता. "खेळाला सुरुवात झाली आहे. एक शब्दही बोलू नकोस. पटकन कपडे बदल. आपल्याला जायचं आहे."
दहाच मिनिटात आम्ही एका घोडागाडीतून चेरिंग क्रॉस स्टेशनच्या दिशेने निघालो. थंडीमुळे सर्दटलेल्या पहाटेच्या, धुक्यात लपलेल्या पाऊलखुणा मधूनमधून दिसत होत्या. घाईघाईने कामावर निघालेला एखादा कामकरी माणूस दुरूनच दृष्टिपथात येत होता आणि लंडन शहराच्या सुप्रसिद्ध धुक्यामध्ये तितक्याच त्वरेने नाहीसा होत होता.  होम्सने आपल्याभोवती आपला जाड कोट घट्ट ओढून घेतला होता आणि मीही तेच करत होतो. वारं खूप बोचरं होतं आणि आम्हाला काही खायलाही सवड मिळाली नव्हती. त्यामुळे आमची तोंडं बंद होती. स्टेशनवर पोचल्यावर आम्ही गरम चहा घेतला आणि केंटकडे जाणाऱ्या गाडीत बसलो. वाफाळता चहा पोटात गेल्यावर मात्र आमच्या जिवात जरा जीव आला आणि होम्सचं बोलणं ऐकायला मी सरसावून बसलो. होम्सने आपल्या खिशातून एक चिठ्ठी काढली आणि ती मला मोठ्याने वाचून दाखवली.
"ऍबी ग्रेंज, मार्सहॅम, केंट,
३:३० ए.एम्.
मि. होम्स,
                एका अतिशय वैशिष्ट्यपूर्ण केससंदर्भात मला आपल्या मदतीची अगदी तातडीने गरज आहे. ही केस खास तुमच्या पठडीतील वाटते आहे. एका बाईसाहेबांची सुटका करण्याव्यतिरिक्त इतर सर्व गोष्टी जशाच्या तशा ठेवण्याचा मी शक्य तितका प्रयत्न करतो. पण आपण शक्य तितक्या त्वरेने इथे येऊ शकलात तर खूप बरं होईल कारण आम्हाला सर युस्टास यांना तिथे फार काळ ठेवता येणार नाही.
आपला नम्र,
स्टॅनले हॉपकिन्स.
"आतापर्यंत हॉपकिन्सने मला सात वेळा मदतीसाठी बोलावलंय आणि त्याचं बोलावणं एकदाही निरर्थक ठरलेलं नाही. "
होम्स म्हणाला. "त्याच्या सातही केसेसनी तुझ्या संग्रहात स्थान पटकावलेलं आहे. केसेस निवडण्यातलं तुझं कौशल्य मोठं  आहे. पण त्या केसेसच्या कथा होताना त्यातला अचूकतेवर आधारित आणि शास्त्रीय प्रयोग कसे करावेत याचं प्रात्यक्षिक ठरेल असा जो गाभा असतो तो कुठेतरी हरवून जातो. प्रत्येक केसकडे केस म्हणून न बघता कथा म्हणून बघण्याचा तुझा दृष्टिकोन सनसनाटी घटनाक्रम आणि चमत्कृतींना  त्यातल्या विशुद्ध वैज्ञानिक तत्त्वांवर कुरघोडी करण्यास भाग पाडतो. मी असं म्हणत नाही की त्यात सनसनाटी घटना अजिबात असूच शकत नाहीत पण त्यातल्या वैज्ञानिक तपशिलांच्या सूक्ष्म सखोल वर्णनाइतक्या त्या घटना वाचकांच्या उपयोगाला नक्कीच येणार नाहीत ना. त्यामुळे हे सगळं मला फारसं पटत नाही."
"त्या केसेसबद्दल तू स्वतःच का नाही लिहीत मग?" मी जरासं चिडून, कडवट स्वरात विचारलं.
"नक्कीच लिहीन माय डियर वॉटसन, नक्कीच लिहीन. सध्या मला अजिबात वेळ नाही. पण तपास ही एक कला आहे आणि त्या कलेबद्दल सांगोपांग अशी माहिती देणारं पुस्तक लिहिण्यात माझ्या आयुष्याचा वानप्रस्थाश्रम मी खर्ची घालणार आहे.
आपली सध्याची केस ही खुनाची केस दिसतेय."
"याचा अर्थ तुला असं वाटतंय का की सर युस्टास मरण पावलेत?"
"हो. तसं म्हणायला हरकत नाही. या लिखाणावरून असं वाटतंय की हॉपकिन्स बराच वैतागलेला असावा. तो काही फारसा भावनाप्रधान नाही.माझा असा अंदाज आहे की रक्तपात झालेला आहे आणि आपल्याला त्या मृतदेहाची तपासणी करायची आहे. जर एखादी साधी आत्महत्येची वगैरे केस असती तर त्याने मला बोलावणं पाठवलं नसतं. 'बाईसाहेबांची सुटका' असं सूचित करते आही की ही घटना घडली तेव्हा त्या बहुधा आपल्या खोलीत कोंडलेल्या होत्या.
वॉटसन, ही मोठ्या घरची गोष्ट दिसतेय . करकरीत कागद, E.B. चा मोनोग्राम, तलवारींचा छाप, नक्षीदार पत्ता.... आपला हा मित्र त्याच्या लौकिकाला साजेसं काम करेल आणि आपली सकाळ चांगली जाणार आहे असं म्हणायला काही हरकत नसावी. हा खून रात्री बारा वाजण्यापूर्वी झालेला आहे."
"हे तुला कसं कळलं?"
"रेल्वेगाड्यांचं वेळापत्रक आणि वेळेचा अंदाज या दोन गोष्टींवरून. सगळ्यात आधी स्थानिक पोलिसांच पथक बोलावलं गेलं असणार. मग त्यांनी स्कॉटलंड यार्डला कळवलं असणार. मग हॉपकिन्स तिथे गेला असणार आणि त्यानंतर त्याने मला बोलावणं पाठवलं असणार. या सगळ्यात एका रात्रीचा वेळ जाईल . हे बघ चिझलहर्स्ट स्टेशन आलंसुद्धा. आपल्या शंकांची उत्तरं मिळायला आता फार वेळ वाट पाहावी लागणार नाही."
गावाकडच्या अरुंद रस्त्यावरून सुमारे दोन मैलांच्या रपेटीनंतर आम्ही एका बागेच्या फाटकापाशी पोहोचलो. एका म्हाताऱ्या गड्याने ते दार उघडलं. त्याच्या ओढलेल्या चेहऱ्यावर काहीतरी भयंकर घडून गेल्याचे भाव होते आतल्या रस्त्याच्या दुतर्फा विस्तीर्ण उद्याने आणि जुने एल्मचे वृक्ष होते. त्या उद्यानांच्या मधोमध एक बैठं पण विस्तीर्ण असं घर होतं. त्याच्या दरवाज्यातले खांब थेट एखाद्या एखाद्या पॅलाडिओ ची आठवण करून देणारे होते. घराचा मधला भाग अतिशय जुनाट आणि आयव्हीने वेढलेला होता पण वरच्या मजल्यावर मोठ्या खिडक्या होत्या आणि त्यातून आतल्या नव्या युगाच्या खुणा दिसत होत्या. घराची एक बाजू बहुधा संपूर्णपणे नव्याने बांधून काढली असावी. घराच्या दारातच आमचा तरुण इन्स्पेक्टर मित्र आतुर चेहऱ्याने आम्हाला सामोरा आला.
"मि. होम्स, डॉ.  वॉटसन, तुम्ही दोघे इथे आलात हे फार उत्तम झालं. पण जर माझ्या हातात गोष्टी असत्या तर मी तुम्हाला इतकं घाईघाईने इथे बोलावलंच नसतं. कारण शुद्धीवर आल्यानंतर बाईसाहेबांनी आम्हाला घडलेल्या घटनांबद्दल इतकं नेमकेपणाने सगळं सांगितलं की आम्हाला करण्याजोगं फारसं काहीच उरलेलं नाही. तुम्हाला त्या लुईसहॅमच्या दरवडेखोरांची टोळी ठाऊकच असेल ना?"
"ते तिघं रँडल्स ना?"
"हो तेच. बाप आणि दोघं मुलगे. हे त्यांचंच काम आहे याबद्दल काही शंकाच नाही. दोनच आठवड्यांपूर्वी सायडनहॅमला त्यांनी दरोडा घातला होता. तिथे त्यांना पाहणाऱ्या साक्षीदारांनी त्यांचं अगदी तपशीलवार वर्णन केलंय. त्यानंतर लगेचच इतक्या जवळ पुन्हा हात मारणं जरा धाडसाचंच म्हटलं पाहिजे. पण हे अगदी त्यांचंच काम आहे. या वेळी एका माणसाचा खून करण्यापर्यंत मजल गेली आहे त्यांची."
"म्हणजे सर युस्टास मरण पावलेत तर?"
"हो. त्यांच्याच पोकरने त्यांच्या डोक्यावर वार झाला आहे."
"आता येताना ड्रायव्हर म्हणाला की त्यांचं नाव सर युस्टास ब्रॅकन्स्टॉल असं आहे."
"हो. केंटमधल्या सगळ्यात श्रीमंत लोकांपैकी एक. लेडी ब्रॅकन्स्टॉल वर आहेत. त्यांच्यावर फारच भयंकर प्रसंग गुदरला आहे. मी इथे पोचलो तेव्हा त्या अगदी अर्धमेल्या अवस्थेत होत्या. मला वाटतं, तुम्ही एकदा त्यांची भेट घेऊन त्यांची कहाणी ऐका. मग आपण मिळून जेवणघराची तपासणी करू."
लेडी ब्रॅकन्स्टॉल यांच व्यक्तिमत्त्व खरोखरीच अलौकिक असं होतं. त्या विलक्षण रेखीव होत्या आणि त्यांच्यात स्त्रीत्वाचे सर्व गुण अगदी ठळकपणाने  एकवटलेले होते. त्यांचे केस सोनेरी होते आणि डोळे निळे होते. आता जरी त्यांचा चेहरा ओढलेला आणि फिकुटलेला दिसत असला तरी त्यांचा वर्ण आपल्या एकूण व्यक्तिमत्त्वाला साजेल असाच तेजस्वी असणार हे सहज कळत होतं. त्यांना झालेली इजा मानसिक आणि शारीरिक देखिल होती. त्यांचा एक डोळा चांगला लालबुंद आणि सुजलेला होता. त्यांची मोलकरीण अतिशय भक्तिभावाने ती जखम व्हिनेगर आणि पाण्याच्या मिश्रणाने धुऊन काढत होती. बाईसाहेब थकलेल्या दिसत होत्या. त्या एका कोचावर पडून विश्रांती घेत होत्या. पण आम्ही आत पाऊल टाकताच एका क्षणात त्यांच्या नजरेत आणि मुद्रेवर जे सावध भाव उमटले त्यावरून त्यांच्या बुद्धीला आणि मनोधैर्याला काही धक्का बसलेला नाही हे मला जाणवलं. त्यांच्या अंगावर एक निळा-चंदेरी गाऊन होता पण  एक काळा , मण्यामण्यांचा,  जेवताना  घालायचा पोषाख त्यांच्या शेजारीच ठेवलेला होता. 
"मि. हॉपकिन्स, काय काय झालं ते मी तुम्हाला सांगितलंय." त्या थकलेल्या आवाजात म्हणाल्या. " ते सगळं माझ्या वतीने तुम्हीच पुन्हा एकदा यांना सांगाल का? काही सांगायचं राहिलं असेल तर मी तसं सांगीन.  या दोघांची जेवणघरातली तपासणी उरकली का? "
"नाही अजून. आधी त्यांना आपला वृत्तांत ऐकवावा म्हणून मी त्यांना इकडे घेऊन आलो."
"तुम्ही तिथली हालवाहालव लौकर आटोपलीत तर खूप बरं होईल. त्यांना अजून तसंच ठेवलंय आणि मी त्यांच्याबद्दल सांगतेय ही कल्पनाच अतिशय भीतिदायक आहे." असं म्हणताना त्यांच्या अंगावर एकदम शहारा आला आणि त्यांनी आपला चेहरा आपल्या ओंजळीत लपवला. तेव्हाच त्यांच्या सैलसर गाऊनच्या बाह्या एकदम कोपरापर्यंत मागे सरकल्या. होम्सच्या तोंडून एक आश्चर्याचा उद्गार बाहेर पडला.
"बाईसाहेब, तुम्हाला आणखीही जखमा झाल्या आहेत. हा सगळा काय प्रकार आहे?
त्यांच्या हातांवर दोन लालबुंद जखमांच्या स्पष्ट खुणा दिसत होत्या. त्यांनी घाईघाईने आपले हात झाकून घेतले.
"काही नाही. या जखमांचा कालच्या भीषण प्रकाराशी काही संबंध नाही. आपण उभे का? बसा ना.मी माझ्या परीने काय झाले ते आपल्याला सांगायचा प्रयत्न करते."
"मी सर युस्टास ब्रॅकेन्स्टॉल यांची बायको आहे. साधारण एक वर्षापूर्वी आमचं लग्न झालं. आमचा संसार अजिबात सुखाचा नव्हता ही गोष्ट लपवून ठेवण्यात फारसा अर्थ नाही. तशीही ही गोष्ट मी लपवायची म्हटली तरी आमच्या शेजारपाजाऱ्यांकडून ती तुमच्या कानावर आल्याशिवाय राहणार नाही. यात थोडी चूक माझीही होती. कारण माझं बालपण दक्षिण ऑस्ट्रेलियामध्ये अतिशय मोकळ्या आणि आनंदी वातावरणात गेलं आहे. त्यामुळे इंग्लंडचं वातावरण, इथले शिष्टाचार आणि संकेत माझ्या फारसे अंगवळणी पडलेले नाहीत. पण हे काही आमचा संसार सुखाचा नसण्यामागचं मुख्य कारण नाही. आमचा संसार सुखाचा न होण्याचं कारण म्हणजे  सर युस्टास यांचं दारू पिणं. सर युस्टास दारूच्या व्यसनाबद्दल कुख्यात होते.  असल्या माणसाच्या संगतीत एक तासभर सुद्धा राहणं अशक्य होईल.  एका संवेदनाशील आणि उत्कट वृत्तीच्या मुलीला रात्रंदिवस अशा माणसाबरोबर बांधून घातलं तर तिची काय अवस्था होईल याची तुम्ही कल्पनाच केलेली बरी. असल्या संसाराची बंधनं पाळायला लावणं हा क्रौर्याचा कळस आहे. ज्या देशात अशा प्रकारचे क्रूर कायदे अस्तित्वात आहेत त्या भूमीवर देवाचा कोप झाल्यावाचून राहणार नाही. परमेश्वर तुम्हाला कधीच क्षमा करणार नाही.."
बोलता बोलता त्या एकदम उठून बसल्या. त्यांचे गाल संतापाने लालबुंद झाले होते आणि त्यांच्या भुवईवर झालेल्या त्या भयंकर जखमेमुळे त्यांच्या डोळ्यातली संतापाची चमक आणखीनच भीषण दिसत होती. त्यांच्या मोलकरणीने अदबशीर पण तरीही अधिकार व्यक्त करणाऱ्या हातांनी त्यांना परत मागे झोपवलं. त्या हाताचा स्पर्श झाल्यावर त्यांचा सात्त्विक संताप एकदम विरून घेतला आणि त्याची जागा आवेगाने येणाऱ्या मूक हुंदक्यांनी घेतली. जरा वेळाने त्यांनी पुढे बोलायला सुरुवात केली.
"मी काल रात्री काय घडलं ते सांगते. तुम्हाला बहुधा हे माहीत असेल की या घरातली नोकरमाणसं नव्या इमारतीत झोपतात. घराचा मधल्या भागात भागात आम्ही राहतो ,जिथे आपण आता बसलो आहोत. मागच्या बाजूला भटारखाना आणि वर आमची निजायची खोली आहे. माझी मोलकरीण थेरेसा माझ्या खोलीच्या वरच्या खोलीत झोपते. आमच्याशिवाय इथे आणखी कोणीही नसतं आणि इथे काहीही झालं तरी तो आवाज पलीकडच्या भागात जात नाही. त्या दरवडेखोरांना हे सगळं नीट माहिती असणार नाहीतर त्यांनी असं काही केलंच नसतं."
"काल रात्री साडेदहा वाजता सर युस्टास झोपायला गेले. नोकर माणसं आधीच त्यांच्या घरी गेली होती. फक्त थेरेसा जागी होती आणि मी तिला काही कामानिमित्त बोलावून घेईपर्यंत ती वर आपल्या खोलीतच होती. अकरा वाजेपर्यंत मी याच खोलीत पुस्तक वाचत बसले होते. मग माझ्या रोजच्या सवयीप्रमाणे  सगळं काही जागच्या जागी आहे ना हे पाहायला मी इकडेतिकडे एक फेरी मारली.  मी हे काम रोज स्वतःच करते कारण सर युस्टास यांच्यावर विश्वास ठेवण्यात अर्थच नसतो. म्हणून मी आधी भटारखान्यात गेले. मग बटलर लोकांच्या जेवायच्या खोलीत, तिथून बंदुका ठेवायच्या खोलीत, तिथून बिलियर्डच्या खोलीत मग दिवाणखान्यात आणि शेवटी जेवणघरात गेले. तिथल्या खिडकीला जाड पडदे आहेत आणि ते नेहमी ओढून घेतलेले असतात. अचानक वाऱ्याची एक झुळूक माझ्या चेहऱ्यावर आली आणि माझ्या लक्षात आलं की ती खिडकी उघडी होती. मी ते पडदे बाजूला केले आणि पाहते तर माझ्यासमोर एक म्हातारा माणूस उभा होता. त्याचे खांदे रुंद होते. तो नुकताच आत खोलीत शिरला असावा. ती खिडकी बरीच मोठी आणि फ्रेंच पद्धतीची आहे. तिथून पुढे बागेकडे जाणारी वाट आहे. माझ्या हातात माझ्या बेडरूममधली मेणबत्ती होती. तिच्या प्रकाशात त्या माणसाच्या मागून आत शिरत असलेली आणखी दोन माणसं मला दिसली. मी मागे सरकले. पण एका क्षणात त्या माणसाने मला धरलं. आधी त्याने माझ्या मनगटाला धरलं आणि मग माझा गळा धरला. मी किंकाळी फोडायला तोंड उघडलं पण त्याने आपल्या मुठीने एक जबर फटका माझ्या डोळ्यावर मारून मला खाली पाडलं. मी बेशुद्ध पडले असणार कारण मी पुन्हा भानावर आले तेव्हा त्यांनी मला टेबलाजवळच्या ओकच्या मोठ्या खुर्चीत बसवून घंटेला बांधलेल्या दोरीने करकचून घट्ट बांधलं होतं. मला जरासुद्धा हालचाल करता येत नव्हती आणि माझ्या तोंडावर एक हातरुमाल बांधून ठेवला होता त्यामुळे माझ्या तोंडून आवाज फुटणं शक्य नव्हतं. दुर्दैवाची गोष्ट म्हणजे मला शुद्ध आली तेव्हाच सर युस्टास त्या खोलीत आले.  खालचे आवाज ऐकून त्यांना संशय आला असावा कारण ते आत येताना त्या प्रसंगाला तोंड देण्याच्या तयारीनेच आले होते. झोपताना घालायचे कपडे बदलून त्यांनी शर्ट - पँट चढवलेली होती आणि त्यांच्या हातात त्यांची लाडकी ब्लॅकथॉर्न लाकडाची काठी होती.  ते एका माणसाच्या अंगावर धावून गेले पण तेवढ्यात त्या म्हाताऱ्या चोराने फायरप्लेसमधली निखारे सारखे करायची काठी उचलली आणि त्यांच्यावर एकच निर्घृण वार केला. एक शब्दही न उच्चारता ते खाली कोसळले आणि त्यानंतर त्यांनी एकदाही हालचाल  सुद्धा केली नाही. ते पाहून मला पुन्हा एकदा चक्कर आली. पण काही मिनिटांनंतर मी पुन्हा शुद्धीवर आले असणार. मी डोळे उघडले तेव्हा माझ्या असं लक्षात आलं की त्यांनी जेवायची चांदीची ताटं कडेच्या कपाटावर गोळा केली होती आणि एक वाइनची बाटलीही उघडून तिथे ठेवलेली होती. त्या तिघांच्याही हातात एक एक ग्लास होता. जसं मी तुम्हाला आधीच म्हणाले तसं, त्यातला एक म्हातारा होता आणि उरलेले दोघं तरुण होते पण त्यांना टक्कल पडलेलं होतं. तो म्हातारा माणूस त्या दोघांचा बाप असावा. ते आपापसात कुजबुजत होते.  मग ते माझ्याजवळ आले आणि मला बांधलेल्या दोराच्या गाठी अजूनही घट्ट आहेत ना याची त्यांनी खात्री करून घेतली. शेवटी त्यांनी तिथून पोबारा केला. जाताना त्यांनी ती खिडकी लावून घेतली. माझ्या तोंडाला बांधलेल्या रुमालाची गाठ सैल करायला मला चांगली पंधरा मिनिटे लागली. एकदाची ती गाठ सैल झाल्यावर मी ओरडायला सुरुवात केली. माझा आवाज ऐकून थेरेसा धावत खाली आली. मग बाकीच्या नोकरांना जागं करून आम्ही इथल्या पोलिसांना कळवलं. त्यांनी लगेच लंडनच्या पोलिसांशी संपर्क साधला. यापेक्षा जास्त मी तुम्हाला काहीही सांगू शकणार नाही आणि मला अशी आशा आहे की या वेदनादायक प्रसंगातून मला परत जायला लागणार नाही."
"तुम्हाला काही प्रश्न विचारायचेत का मि. होम्स?" हॉपकिन्सने विचारले.
"मला वाटतं बाईसाहेबांना याहून अधिक त्रास देणं बरोबर नाही. पण जेवणघरात जाण्यापूर्वी तुम्ही काय काय पाहिलंत ते मला ऐकायचं आहे." त्या मोलकरणीकडे वळून होम्स म्हणाला.   
" त्या दरवडेखोरांना घरात शिरण्याच्या आधी पाहिलं होतं. " ती मोलकरीण म्हणाली. "मी माझ्या खोलीच्या खिडकीतून बाहेर पाहिलं तेव्हा चांदण्यात बागेच्या फाटकाजवळ घोटाळत असलेली तीन माणसं मला दिसली पण मला त्यात फार गंभीर असं काही वाटलं नाही. साधारण तासाभराने मला माझ्या मालकिणीच्या हाका ऐकू आल्या आणि मी धावतच खाली गेले तर माझी बिचारी मालकीण खुर्चीला बांधलेल्या अवस्थेत होती आणि आमचे मालक रक्ताच्या थारोळ्यात जमिनीवर आडवे पडले होते. त्यांचा मेंदू डोक्याबाहेर पडून जमिनीवर पसरला होता. ते दृश्य पाहून कोणीही बाई गर्भगळित झाली असती. पण त्या खुर्चीत बसलेली बाई कोणी सामान्य स्त्री नव्हती. ऍडलेडची मिस मेरी फ्रेझर आणि ऍबी ग्रेंजची लेडी ब्रॅकेन्स्टॉल असं तिचं नाव आहे. आजवर मी तिला भीतीने गर्भगळित होताना पाहिलेलं नाहीये . अंगावर नवऱ्याच्या रक्ताचे डाग असलेल्या अवस्थेतही ती अजिबात डगमगली नाही.   तुम्ही बराच वेळ तिची उलटतपासणी घेतली आहे आणि आता माझी मालकीण आपल्या खोलीत जाणार आहे. आणि मी डोळ्यात तेल घालून तिच्या विश्रांतीकडे लक्ष देणार आहे."
असं म्हणून आईच्या मायेने त्या मोलकरणीने आपल्या मालकिणीला त्या खोलीबाहेर नेले.
"तिने बाईसाहेबांना लहानाचं मोठं केलं आहे. तिचं नाव थेरेसा राईट. दीड वर्षांपूर्वी बाईसाहेबांबरोबर तीही इंग्लंडला आली. आजकाल अशा मोलकरणी शोधूनही सापडत नाहीत.  मि. होम्स, या बाजूने चला. " हॉपकिन्स म्हणाला.

--अदिती
(क्रमशः)

सर्व मनोगत सदस्य व प्रशासक यांना विजयादशमीच्या अनेक उत्तम हार्दिक शुभेच्छा.

दसरा आला की मला आठवण होते ती पाटीपूजनाची. माझे बाबा पूर्वी क्लास घेत असत. त्यात ते सर्वांना पाटी वापरण्याचा आग्रह करीत. आधी पाटीवर गणिते सोडवा, मग वहीत. क्लासला येणाऱ्या प्रत्येक विद्यार्थ्यासाठी एक नियम असायचा की येताना पाटी घेऊन येणे. पाटी आणली नाही, विसरली, अशी कारणे सांगून भागत नसे. जो कोणी पाटी आणायचा नाही त्याला आमच्याकडून पाटी पुरवली जायची, कारण आमच्याकडे १०-१५ पाट्या होत्या. लहानपणी दरवर्षी आणलेल्या पाट्या जपून ठेवल्या होत्या. त्या सर्व पाट्यांची दसऱ्याला पूजा होत असे. पाटीवर लिहायला रूळ असायचे. भुसा घालून भरलेले १०० रूळ एका खोक्यात असायचे. मग एक रूळ तुटला की दुसरा घे, दुसरा तुटला की तिसरा घे असे करता करता रुळाचे असंख्य तुकडे जमा व्हायचे.

          आता अगदी हातातून दोर सुटलेल्या पतंगासारखीच आमची अवस्था झाल्यासारखे वाटले. आम्ही जणू काय एअरपोर्ट झाडायलाच पोचल्यामुळे एक्सरे स्क्रीनिंग सुरू झाल्यावर त्यावर बॅगा चढवणारे पहिले आम्हीच होतो. आमच्या चार मोठ्या आणि दोन लहान बॅगा बेल्टवरून एक्सरे मशीनखालून खडखड करत निर्विघ्नपणे पलीकडे जाऊन पडल्या आणि पलीकडील कर्मचाऱ्याने त्या प्लॅस्टिक बेल्टने सील करून टाकल्यावर विमानतळावर वाचायला म्हणून नेलेले पुस्तक आतच राहिल्याचे ध्यानात आले.पण केबिन बॅगांचे सील महत्त्वाचे नसते हे त्यावेळी तरी माहीत नसल्यामुळे गप्प बसलो. बोर्डिंग पास मिळण्यासाठी आता योग्य कौंटरवर जायचे होते अर्थात तेथेही रांग लावून उभे राहणारे आमच्याशिवाय कोणीच म्हणजे प्रवासी आणि कर्मचारी पण-- नव्हते. बसलो वाट पाहत त्यांच्या येण्याची !  कारण आता सामान त्यांच्या ताब्यात देऊन मोकळे झाल्याशिवाय हालचाल करणे अवघड होते.थोड्या वेळाने त्या कौंटरवरचे कर्मचारी आले आणि आमचे तिकीट पासपोर्ट पाहून आमच्या बॅगांना काउंटरशेजारून जाणाऱ्या पट्ट्यावर आश्रय मिळाला. आम्ही अगदी काटेकोर वजन करून आणल्यामुळे वजन जादा होण्याची शक्यता नव्हतीच त्यामुळे आमच्या चार बॅगा सुरळीतपणे आत गेल्या.आम्हाला ऐल सीट्स (कडेच्या) घ्या असे मुलाने कळवले होतो आणि आम्ही तसे म्हटल्यावर  आम्हाला पाहिजे तशा जागांचे बोर्डिंग पासेस मिळाले. यापुढे तिकिटाऐवजी तेच दाखवावयाचे.आता हातात फक्त केबिन बॅग्ज च राहिल्या आणि हलके हलके वाटू लागले.आता इमिग्रेशनमध्ये जाण्यापूर्वी बरोबर आलेल्या सगळ्यांना जाऊन सगळे ठीक जमले असे सांगितले.म्हणजे आता त्यांना सटकायला हरकत नव्हती  इमिग्रेशनच्या वाटेने आत गेले की परत बाहेर येता येत नाही,निदान आमच्यासारख्या सामान्य माणसांना तरी ! त्या टेबलापाशी बसणाऱ्या माणसाने आमचा व्हिसा आणि पासपोर्ट पाहून आम्हाला दहा वर्षाचा व्हिसा कसा मिळाला याविषयी उत्सुकता ( आश्चर्य ?)व्यक्त केली.कदाचित नुकताच त्याच्या मुलाला अमेरिकेचा व्हिसा नाकारण्यात आला असावा नाहीतर अमेरिकन कॉन्सुलेटने आमच्यावर मेहेरबानी केल्याचे त्याला दु : ख व्हायचे तसे काही कारण नव्हते. त्याच्या प्रश्नाचे उत्तर न देताच आम्ही पुढे सटकलो कारण त्याची तशी अपेक्षा नसावी आणि आम्हाला उत्तर माहीत नव्हते.यापुढील भागात एका चौकटीतून प्रवेश करावा लागत होता.त्या चौकटीच्या बाहेर ठेवलेल्या टोपलीत आपले बूट,घड्याळ, पर्स , पँटचा बेल्ट, काढून ठेवावे लागते.(घाईघाईत जॉर्जसाहेबानी त्यावेळी बेल्टबरोबर इतर कपडेही उतरवले असावेत) त्या टोपल्या केबिनबॅगांसह चाळणीखालून जातात आणि पलीकडे जाऊन पडतात, आपण मात्र त्या चौकटीतून प्रवेश करायचा त्यावेळी मेटल डिटेक्टर सर्वांगावरून फिरवून आपण विमान उडवण्याच्या तयारीत आलो नसल्याची खात्री करून घेण्यात येते.पलीकडे जाताना सौ.च्या अंगावरून मेटल डिटेक्टर फिरवल्यावर आवाज आल्यामुळे मी घाबरलो पण नंतर ते चुकीचे निदान झाल्याचे कळले आणि मग आम्ही केबिनबॅगांसह विमानात चढण्याच्या लायकीचे ठरवल्यावर आम्हाला पलीकडे प्रवेश मिळाला. बोर्डिंग पासवरच कोणत्या क्रमांकाच्या प्रवेशद्वारातून विमानात प्रवेश करावा लागेल याची नोंद असते त्या भागात जाऊन ते द्वार उघडण्याची आम्ही तेथे असलेल्या अनेक आरामशीर खुर्च्यांपैकी आम्हाला सोयिस्कर वाटणाऱ्या खुर्च्यांत बसून वाट पाहू लागलो.
       यापूर्वी विमानप्रवासाचा अनुभव नसल्यामुळे चित्रपटात नायक नायिका विमानाला लावलेल्या शिडीवरून उतरताना आपल्या आईवडिलांकडे पाहून हात हालवताना पाहिल्यामुळे आपणही तसेच प्रवेशद्वार उघडल्यावर विमानात शिडीने चढणार अशा कल्पनेने," पायऱ्या जरा जपून चढ " अशी सूचना सौ. ला देण्याचा विचार करत होतो. तेवढ्यात सहा वाजल्यामुळे आम्हाला " एअर इंडियाच्या न्यूयॉर्कला जाणाऱ्या उड्डाणातील प्रवाशांनी तयार राहावे" अशी सूचना मिळाली व आम्ही लगबगीने तयार झालो.प्रथम व्हीलचेअरवर बसणारे आणि बालके बरोबर असणारे प्रवासी आणि एक्झिक्युटिव्ह क्लास च्या प्रवाशांना आत सोडण्यात आले त्यानंतर आमच्या आसनक्रमांकानुसार आम्हाला आत सोडण्यात आले.आत गेल्यावर बऱ्याच लांबलचक बोगद्यासारख्या मार्गाने आम्ही चालू लागलो.तो मार्ग इतका लांबलचक होता की हे आता आम्हाला जे. एफ् . के. पर्यंत चालतच नेतात की काय असे वाटू लागले तोच समोर एक प्रवेशद्वार आणि त्यात हसतमुखाने उभे राहून आमचे स्वागत करणारे हवाई सुंदरी आणि इतर कर्मचारी दिसल्यावर आपण विमानानेच जाणार याची खात्री वाटून जिवात जीव आला.हवाई सुंदऱ्या बहुतेक सेवानिवृत्तीपूर्वीचा शेवटचाच प्रवास करायला निघाल्या असाव्यात. अर्थात आमच्यासारख्या सेवानिवृत्त होऊनच प्रवासाला निघणाऱ्या प्रवाशांसाठी ही योजना योग्य असली तरी इतर प्रवाशांची मला दया आली.त्यांनी आम्हाला आमच्या हातातील बोर्डिंग पासेस पाहून आम्ही कोठे जायचे याविषयी दिग्दर्शन केले आणि त्यांच्या सूचनेनुसार आमच्या आसनक्रमांकाकडे जाऊन हाशहुश करत बसलो.
        विमानात शिरल्यावर परत बरोबर घेतलेल्या पुस्तकाची आठवण झाली.ते पुस्तक केबिन बॅगमध्ये होते आणि केबिनबॅग आत शिरताच नेहमीच्या तत्परतेने डोक्यावरील सामान ठेवण्याच्या जागेत ठेवल्याचेही स्मरण झाले.ते काढून घ्यायचा विचार करतो तोच विमानातील कर्मचारी आणि हवाई सुंदऱ्या सगळ्या वरच्या कप्प्यांची झाकणे जोरात आवाज करत लावून जाताना बेल्ट बांधायला आणि मोबाईल बंद करायला सांगून गेल्या.तेव्हा मला बेल्टची आठवण झाली . त्याची टोके माझ्याच अंगाखाली गेलेली काढून लावायला गेलो तेव्हा एक टोक शेजारील सौ, च्या सीटचेच हातात आले आणि ते ओढून बेल्ट बांधायच्या प्रयत्नात तिच्या स्वातंत्र्यावर आक्रमण होऊन सगळ्या प्रवाशांना ऐकू येईलशा आवाजात " अहो माझा बेल्ट कशाला ओढताय ?" अशी माझी कानउघाडणी झाल्यावर आणि तिनेच माझ्या बेल्टचे तिच्याच अंगाखाली गेलेले टोक माझ्या हातात दिल्यावर मला बेल्ट लावणे शक्य होऊन कर्तव्यपूर्तीचा आनंद झाला. आता विमान चालू होण्याची आम्ही वाट पाहू लागलो  सुरवातीला बराच काळ फक्त घरघराटच ऐकू येत होता आणि वैमानिकाच्या सूचनेवरून आम्ही उड्डाण करत आहोत येवढे समजले पण विमान जागा सोडायला तयार नव्हते. अर्थात आमच्या नेहमीच्या एस् .टी. च्या प्रवासाप्रमाणे सर्व प्रवासी स्थानापन्न झाल्यावर या बसचा टायर पंक्चर झाल्यामुळे सर्व प्रवाशांनी खाली उतरून दुसऱ्या बसमध्ये बसावे अशी सूचना विमानप्रवासात होत नसावी अशी आशा मला होती. सुदैवाने वैमानिकाने काही तांत्रिक कारणामुळे विमान सुटायला उशीर होत असल्याचे सांगून दिलगिरी व्यक्त केली आणि माझा जीव थोडासा भांड्यात पडला कारण तांत्रिक अडचणीमुळे किती विलंब होईल याचा अंदाज नव्हता पण लगेचच पुन्हा घरघर सुरू होऊन विमान गजगतीने चालू झाले.ते बराच वेळ चालले आणि पुन्हा थांबले मग परत ते उलट्या दिशेने धावू लागले पुन्हा ते थांबले आणि आता कसे काय होणार अशा चिंतेत मी असतानाच ते एकदम वेगाने योग्य दिशेने धावू लागले ते आता मात्र उड्डाण करायचेच या करारानेच ! आणखी वीसपंचवीस सेकंदातच जमिनीशी संपर्कामुळे चाकांचा होणारा खडखडाट एकदम बंद होऊन आपण हवेत तरंगत आहोत याची जाणीव झाली. आमची आसने खिडकीजवळ नसली तरी शेजारच्या खिडकीतून आपण मुंबईच्या आकाशात विहार करू लागल्याचे आणि खालील रस्ते,इमारती.माणसे लहान होत जात आहेत हे समजत होते. समोरच्या पडद्यावर विमानाचा वेग, जमिनीपासून उंची निघण्याची वेळ गंतव्य स्थान आणि अंतर तेथे पोचण्याची वेळ या गोष्टी दिसू लागल्या.विमान योग्य त्या उंचीवर स्थिर झाल्यावर  विमान वर जाताना कानाला दडे बसण्याची शक्यता असते त्यामुळे पूर्वानुभवी माणसांच्या सल्ल्यानुसार कानात घालण्यासाठी कापसाचे बोळे बरोबर घेतले होते  त्यांची आठवण आता झाली आणि आता कानात बोळे घालायचे काही कारण नाही हे समजले..पुस्तक काढावे काय असा विचार करत होतो पण तेवढ्यात समोरील पडद्यावर संकटकाळी तुमच्या डोक्यावरील ऑक्सिजन मास्क कसा वापरायचा किंवा विमान पाण्यात पडल्यास लावावयाचे लाईफ जॅकेट कसे वापरायचे याचे दिग्दर्शन झाले.त्यानंतर आता बेल्ट सोडायला आणि हालचाली करायला हरकत नाही अशी सूचना मिळाल्यावर मी वरून पुस्तक काढावे काय याचा विचार करू लागलो,तेवढ्यात मनोरंजनासाठी विमानात खुर्चीच्या मागील पिशवीत हेडफोन होते.ते खुर्चीस असलेल्या कनेक्शन पॉंईंटला जोडल्यावर आणि कानाला लावल्यास संगीत अथवा समोर चालू असलेल्या चित्रपटातील संवाद ऐकणे शक्य होते.हे लक्षात आले.पण येथेही बसच्या प्रवासाचाच अनुभव माझ्या वाटणीस आला. अगदी वातानुकूलित लक्झरी बसने प्रवास केला तरी नेमकी माझ्याच खुर्चीची पाठ हटवादीपणे आपला ताठ बाणा सोडायला तयार होत नाही.आणि रात्रभर इतर लोकांचे घोरणे मला ताठ मानेने आणि पाठीने मला ऐकून घ्यावे लागते.येथे मी कानाला हेडफोन लावल्यावर काहीच ऐकू येत नव्हते  मात्र नेहमीप्रमाणे कनेक्शन करण्यात चूक करणारी माझी बायको मात्र संगीत ऐकण्यात ( की समोरील चित्रपट बघण्यात) गुंग झाली.मी तिला तसे सांगताच तिने मी लावलेल्या कनेक्शनची पाहणी केली आणि ते बरोबर असल्याचे प्रमाणपत्र देताच विमानसुंदरीस बोलावून तिला माझी अडचण सांगितल्यावर आता विमान चालू झाल्यावर काही करता येत नसल्याबद्दल तिने दिलगिरी व्यक्त केली.व ती उदार मनाने मी स्वीकारली.(कारण दुसरा पर्यायच नव्हता)आमच्या बायकोने आपल्या कानाला हेडफोन लावून माझ्याशी बोलण्याचे कनेक्शन तोडून टाकले होते. त्यामुळे मी मात्र समोरच्या खुर्चीच्या पाठीवर असलेल्या पुस्तिकेत विमान समुद्रात पडल्यास तरंगण्यासाठी दिलेले जाकीट कसे फुगवावे आणि वापरावे किंवा खुर्चीच्याच वरून येणारा ऑक्सिजनचा मुखवटा तोंडावर कसा चढवावा याविषयी दिलेल्या सूचना वाचत बसलो.आणि इतरेजन संगीत चित्रपटाचा आस्वाद घेत असताना विमान समुद्रात केव्हा पडते याची वाट पाहत बसलो. अर्थात त्या सूचनांचा एवढा अभ्यास केल्यामुळे विमान खरोखरच समुद्रात पडल्यास मी वाचणार होतो अशातला भाग नव्हता फार तर बुडता बुडता ( आपल्या पेश्याला अनुसरून) त्या विषयावर एकांडे लेक्चर देऊ शकलो असतो.पण त्यातही दुः खाची बाब ही की हा लेक्चर देता देता (तानाजी जसा लढता लढता) मेला असे सांगायला तरी कोणी उरेल की नाही याचीही शंकाच होती.पण थोड्या वेळाने सौ. ने उदार मनाने आपल्या खुर्चीचे कनेक्शन मला दिले आणि मलाही संगीत ऐकू येऊ लागले.आणि थोड्याच वेळात तिच्या औदार्याचे कारण कळले.एक म्हणजे चित्रपटाची भाषा तिला कळत नव्हती. अर्थात ती मलाही फार समजत  होती अशातला भाग नव्हता, संगीताच्या बाबतीत बोलायचे झाले तर भारतीय शास्त्रीय आणि उपशास्त्रीय संगीताची एकच कॅसेट  एअर इंडियाच्या साठ्यात उपलब्ध होती आणि प्रत्येक पंधरा मिनिटांनी तीच पुन्हा पुन्हा लावली जात होती,थोडक्यात वीस तासाच्या प्रवासात सर्व गाणी अथवा ख्याल प्रवाशाला मुखोद्गत व्हावेत अशी एअर इंडियाची इच्छा असावी.इतर चॅनेलवरील रॉक आणि पॉप संगीतात आम्हा दोघांनाही मुळीच रस आणि गम्य नव्हते.खाद्यपेयांच्या ट्रॉलीज मधून मधून येत होत्या पण नेमका तो मंगळवार असल्यामुळे आणि तो आमचा उपवासाचा दिवस असल्यामुळे   त्यांच्या खानपानापैकी सुका मेवा काही फळे आणि चहा आणि काही शीतपेयांचाच काय तो आम्ही समाचार घेऊ शकलो. मधल्या काळात मोठ्या धाडसाने मी केबिन बॅग काढून त्यातील पुस्तक काढून वाचायला सुरवात केली आणि रात्री १२ पासून डोळ्याला डोळा न लागल्याने मला हळूहळू झोप लागली आणि जाग आली तेव्हा लंडनचा विमानतळ आला आता पट्टे आवळा अशी सूचना ऐकूनच. 

कधीकधी मन खूप उद्विग्न होता ..खूप दिवसांनी काहीतरी लिहावंसं वाटत ....जेव्हा सगळा काही ठीक चालू असता तेव्हा ही अस्वस्थता, हे  भरकटलेपण कुठे जाते काय माहीत.. पण जेव्हा मनाची ही स्थिती परत येते तेव्हा वाटत अरे आपण नेहमी असेच तर असतो. मध्ये जे काही थोडे वाईट नसलेले क्षण गेले तो तर एक भास होता   ...या अवस्थेत मग सगळा नकोस होता अगदी काहीच नकोसा वाटत ..पण असाच विचार पुढे रेटत राहिले तर लक्षात येता की काहीच नको तर मग काय? मग आपण इथे या जगात काय करतो आहोत? मन असा नश्वरते बद्दल विचार करू लागता ....हे जीवन काय आहे? माणूस कशासाठी जगतो ..तो जगातून काय मिळवतो..जगतो म्हणजे काय करतो असे अनंत विचार मनात दाटी करून येतात....लोक एवढा पैसा कमावतात ..काय काय खोटे नाटे प्रकार लांड्या लबाड्या करून मोठे होतात..हे सगळा कशासाठी...काय साध्य होता यामधून...६० ७० वर्षाचा उणं पुरा आयुष्य आणी त्यात किती हेलकावे आणि किती धक्के ...तरी पण माणूस जगत राहतो. अगदी रस्त्यावरचा भिकारीही हात पाय नसले डोळे नसले तरी जगत राहतो..का कशासाठी..काय मिळवतात हे लोक जगून?

जगात अनेक रस्ते प्रसिद्ध आहेत पण माझ्यामते 'वॉल स्ट्रिट' हा जगातील सर्वात प्रसिद्ध रस्ता असावा. मी जेव्हा वॉलस्ट्रिटवरील ऑफिसमध्ये काम करणार हे कळलं तेव्हा अनेकांनी 'मजा आहे बुआ एका माणसाची 'अश्या आविर्भावात प्रतिक्रिया दिल्या होत्या. आणि इथे आल्यावर मला लवकरच पटलं वॉल स्ट्रिट म्हणजे खरच मजा आहे. ट्रिनिटि चर्च पासून सुरु होऊन  वॉटर स्ट्रिट पर्यत असणारा हा तसा अरुंद रस्ता (म्हणजे बाकी अमेरिकेतल्या रस्त्यांच्या मानाने अरुंद). पण या एका रस्त्यावर अवघी दुनिया एकवटली असते.

--- पाटलाचे मूळ गाव डेहेणी; पण ते राहायचे यवतमाळमध्येच. यवतमाळमधला मध्यम आकाराचा त्यांचा वाडा चांगला भरवस्तीत होता. ओसऱ्यांच्या आतल्या बाजूला राहण्यासाठी आणि धान्य, शेंगा, पत्रावळी साठविण्यासाठी दोन-चार खोल्या होत्या, तर बाहेरच्या रस्त्याच्या बाजूला, दुकानांसाठी काढलेले, भाड्याने देता यावेत असे चार-सहा लहान गाळे होते. मधल्या अंगणात मोठं उंबराचं झाड, आणि त्याच्या आसपासच बोरीची दोन लहान खुरटी झुडपंही होती. त्या तेवढ्या झाडांमुळंही अंगणात पाऊल टाकणाऱ्या माणसाला आत आल्यावर थोडासा गारवा वाटायचा. पण बाकी एकूण सगळा रखरखाटच! वाड्याच्या मागच्या अंगणातल्या विहिरीला बारा महिने बऱ्यापैकी पाणी असल्यानं आजूबाजूची चार-सहा बिऱ्हाडं अडीअडचणीला तिथून पाणी भरायची,पण तीही मुकाट्यानं अन् चोरपावलानं! येणाऱ्या-जाणाऱ्या सग्या-सोयऱ्यांनी पाटलांचा वाडा गजबजलेला आहे असं कधीच नसायचं. मुख्य म्हणजे पाटलीणबाईच्या कडक स्वभावाचा घरातल्यांना आणि घराबाहेरच्यांना, सगळ्यांनाच नुसता ध्यास असायचा.केव्हा कुठून वीज कडाडेल त्याचा नेम नसायचा. स्वतः पाटील सुद्धा तिला अगदी दबून असायचे. कधी तरी गरज पडल्यासतिच्याशी दबूनच बोलायचे.

आश्विन शुद्ध पक्षी अंबा बैसली सिंहासनी हो......

.... बाई अंबाबाई तूच गं आम्हाला तारू शकशील. काही काही म्हणून मनासारखं होत नाही बघ. गेल्या नवरात्रीपासून चाललंय, घरात नवं फर्निचर घेऊ पण पैशाची सोय होईल तर शपथ. किती दिवस गं असं तुला बोलवायचं आणि ह्या जुन्या टेबलावर ठेवायचं? बरं नाही वाटत मनाला. त्यात गेल्या वर्षी ह्यांची बदली झाली दुसऱ्या ऑफिसात. तिथला साहेब कडक आहे म्हणे. वरची चिरीमिरीसुद्धा बंद झाली. आता तूच बघ ना. घरात दोन मुलं. मोठा असतो आपल्याच तंद्रीत. धाकटी अजून कॉलेजात आहे. पण आज ना उद्या तिचं लग्न करायला लागणार. त्याचे पैसे कुठून गं आणायचे आम्ही. त्यात हल्ली खर्च का कमी झालेत? आताच कांदा पदराला वांदा लावून गेला. गणपती नवरात्राच्या वर्गण्या. कसं गं व्हायचं आमचं? केबल वाले एक मध्ये पैसे वाढवतंच असतात. वीज, असते तेव्हा खर्चीकच असते की गं. बये आता तूच काहीतरी कर. ह्यांची बदली पुन्हा जुन्या ऑफिसात कर मी खणा नारळांनी ओटी भरेन तुझी आणि पुढच्या वर्षी घटस्थापना नव्या कोऱ्या टेबलावर करेन मग तर झालं? बये दार उघड गं बये दार उघड......