गृहखात्याचे सचीव उद्या येणार आहेत. तुझे काम बघायला.
--------------------------------------------------
नेहेमीपेक्षा मी कारागृहावर जरा लवकरच पोहोचलो. इदी त्याहीपेक्षा आधी येऊन पोहोचला होता. आज तो नेहमीपेक्षा थोडा अधिकच झकपक दिसत होता. बहुदा गृहखात्याचे सचिव पाहुणे येणार होते हे कारण असावे. मी आत्तापर्यंत झालेल्या कामाचा एक धावता आढावा घेत होतो इतक्यात बॅटी कामगारांसह हजर झाला. मग आम्ही दोघेही झालेल्या कामाचा एकत्रितपणे आढावा घेऊ लागलो. मी कांही टिपणेही तयार केली. नाही म्हटले तरी वातावरणात थोडासा तणाव जाणवत होता. आभासी छताचे काम करणारी टोळीदेखील कांही वेळात येऊन ठेपणार होती. त्यांना तसा निरोप कालच गेलेला होता. पण त्यांना तो काल द्यायला नको होता असं वाटायला लागलं. त्या कामाचाही असाच भलामोठा पसारा असतो हे मला माहिती होते. आता या येणार्‍या पाहुण्यासमोर तो पसारा होऊ नये असं मला वाटलं. हा पाहुणा नेमकी काय काय पहाणार याचा कांही अंदाज करणार नव्हता. अशी वरच्या उद्द्याची माणसे कधी कधी फार काही न पहाता वरवर जुजबी चौकशी करून जातात असाही अनुभव होता. पण न जाणो पाहुण्याने सखोल चौकशी केलीच तर आपली तयारी असलेली बरी म्हणून मी कांही बाबींचा विचार करीत होतो.

तरीही एका गोष्टीचे नवल वाटत होते की अद्याप मुदीरकडून काहीच खबरबात नव्हती. पाहुण्यांच्या स्वागताला मुदीर येणार होता की नाही? मी इदीला विचारले तर तो म्हणाला पाहुण्यांच्या आगमनाची वार्ता काल मुदीरनेच दिली होती.  एक कर्तव्य म्हणून मी स्वत: मुदीरला फोन करावा की काय या विचारात असतांनाच मुदीर येऊन ठेपला.

" शुभप्रभात हरून " माझ्या अगोदर मुदीरनेच मला शुभेच्छा दिल्या.
" शुभप्रभात सर. "
" काय परिस्थिती आहे कामाची? "
" परिस्थिती तर अटोक्यात आहे सर. आपण निर्धारित वेळेच्या आधीच काम संपवू शकू बहुदा. "
" फारच छान!. हीच अपेक्षा होती तुझ्याकडून. "
" पण सर....."
" हां, बोल. कांही अडचण? "
" तशी अडचण काही नाही पण आजच आपण आभासी छताचे (false ceiling) काम  चालू करतो आहे. ते उद्यापासून   चालू केले असते तर बरे झाले असते असे मला  वाटते. पाहुण्यासमोर तो पसारा बरा दिसणार नाही. नाही कां? "

" अरे कमाल करतो आहेस तू! पाहुणा काय तुझ्या लग्नाच्या मेजवानीला येतो आहे ?   कामासाठीच येतो आहे ना. समजू देत की त्याला या कामात कशी मजा असते ती. मी तर म्हणतो चार दोन फरशा (आभासी छताच्या) त्याच्याही डोक्यावर पडू देत. त्यालाहे ती मजा चाखू देत." असं म्हणून मुदीर चक्क हंसायला लागला.

मुदीर खरोखर अत्यंत कुशल प्रशासक होता. क्षणार्धात्‌ त्याने वातावरणातला ताण नाहीसा केला. पुढे तो म्हणाला,

" खरं म्हणजे तो तुलाच भेटायला येणार आहे. कामाचे तो फारसे बघणारही नाही. माझंही आत्ता इथे तसं कांही काम नाहीच. पण एक शिष्ठाचार म्हणून मला यायलाच पाहिजे होते म्हणून मी आलो. "
" हे तर एक नवलच आहे. एवढी आला दर्जाची व्यक्ति मलाच कां भेटायला येणार  आहे?"
" कारण तूही एक आला दर्जाची व्यक्ति आहेस. आणि महान्‌ व्यक्ति महा‍न्‌ व्यक्तिंनाच भेटतात. असें नाही कां? " मुदीरने पुन्हा चेष्टाच सुरु केली. मला कांहीच समजेना. पण मी कांही प्रतिक्रिया देणार इतक्यात पहुण्यांच्या आगमानची वर्दी आली.

आम्ही सगळेच पाहुण्याच्या स्वागतासाठी पुढे झालो. शुभेच्छांच्या आदानप्रदानाचे आणि हस्तांदोलनाचे सोपस्कार पार पडले. सोनेरी-करड्या रंगच्या रोल्‍स रॉईस गाडीतून उतरलेला नखशिखान्‍त अरबी पेहरावातील पस्तिशीच्या आतबाहेरचा हा तरूण पाहुणा हुद्द्याने सचिव असला तरी राजघराण्यातला असावा हे नक्की. कारण त्या काळी रोल्‍स रॉईस वापरण्याचा मान केवळ राजघराण्यातील लोकांनाच असे.

राजघराण्यातील तरुणांनी प्रत्यक्ष शासनव्यवस्थेत सहभागी होऊन शासनातील ब्रिटिशांच्या वरचष्म्याला शह देण्याचे क्रांतिकारक वारे त्याकाळी वाहू लागले होते. ती एक चांगली उत्‍थापना होती. अशाच एखाद्या विजिगिषु तरुणाशी माझी भेट होते आहे; नव्हे तोच मला भेटायला उत्सुक आहे ही कल्पनाही सुखावणारी होती. पाहुण्याला समवेत घेऊन मुदीरच मला सन्मुख झाला.

" हा हरून. हरून...! बस्स इतकेच याचे नांव मला माहिती आहे. पण वातानुकूलन क्षेत्रातला हा खूप चांगला अभियंता आहे हे मात्र मला चांगलंच माहिती आहे. भारतीय आहे हा. "  मुदीरने माझी ओळख करून दिली.

" मी नूर! नूर-बिन-मुसा, अल्‌ थानी. तू मला नुस्तं नूर म्हणालास तरी चालेल."
" आभारी आहे मि. नूर. मी आपल्यासाठी काय करू शकतो?."

नूरने माझ्या खांद्यावर हात टाकला आणि सगळे उभे होते तिथपासून थोड्या अंतरावर मला तो घेऊन गेला. मला सामोरा करीत म्हणाला,

" परंपरेने आमच्याकडे गडगंज संपत्ती आहे. आम्ही कांहीही न करता पिढ्यान्‌ पिढ्या ती बसून खाऊ शकतो. पण त्याने मिळालेलं स्वातंत्र्य फार काळ टिकू शकणार नाही, याची जाणीव निदान आमच्यातील तरुण पिढीला आहे आणि मीदेखील त्यातीलच एक तरूण आहे, असं तू म्हणू शकतोस. म्हणून मी शासनव्यवस्थेत ही एकप्रकारची उमेदवारी करतो आहे. अर्थात्‌ यासाठी शिक्षण हवेच. नाही कां? मी ते थोडे फार घेतलेही आहे. पण मला तांत्रिकी विषयांचे फार कुतुहल आणि आकर्षणही आहे. विशेषत: या वातानुकूलन प्रक्रियेविषयी! ते तू मला कृपया समजावून सांगावे अशी माझी तुला विनंती आहे."

त्याचे हे भाषण ऐकून माझ्या हाताच्या तळव्यांना घाम फुटला होता. थोड्याच अंतरावर उभ्या असलेल्या मुदीरकडे मी दृष्टीक्षेप टाकला. तो आमच्याकडे पाहात नव्हता. बहुदा मुद्दामच.पण त्याच्या चेहर्‍यावरचा मिश्किल भाव मला स्पष्ट दिसलाच.

" ठीक आहे. मी तसा प्रयत्न नक्कीच करीन." मी नूरला म्हणालो. " पण मला एक सांग, तुझे शिक्षण कोणत्या विषयात झालेले आहे? नाही, म्हणजे, या विषयातील थोडेफार कांही तुला माहिती आहे कां?"

" तसा मी शास्त्र या विषयातील पदवीधर आहे. ती पदवी मी इंग्लंडमधून घेतली. त्यावेळी आम्हाला भौतिक शास्त्र हा विषय अभ्यासाला होता. पण अगदीच प्राथमिक. वाताकूलन प्रक्रिया बॉईल्सच्या नियमानुसार चालते असें कांहीसे वचल्याचे स्मरते. पण ते तू विसर ना माझ्या मित्रा! तू मला ते नव्याने कां समजावून सांगत नाहीस."

या क्षेत्रात प्रत्यक्ष काम करणे निराळे आणि हा विषय एखाद्याला त्याच्या शास्त्रासह समजावून सांगणे निराळे. इथे आता मला तो एखाद्या शिक्षकाप्रमाणे समजावून सांगायचा होता. ती हातोटी माझ्यापाशी असण्याचे कांही कारण नव्हते. काय करावे मला कांही सुचेना. तरीही धीर एकवटून मी म्हणालो,

"ठीक आहे.  खरं म्हणजे ही प्रक्रिया तशी बॉईल्सच्या नियमानुसार चालते असं म्हणण्यापेक्षा ती ज्यूल-थॉम्‍प्सन इफेक्ट या नावाने ओळखली जाते. यात जी आवर्ती प्रक्रिया घडते त्यात वायूच्या प्रसरणाच्या परिणामाचे तत्व वापरले जाते. त्याला सामान्यपणे शीतकरण आवर्त (refrigeration cycle) असे म्हटले जाते."

" क्षमा कर मित्रा. हे असं मला कांहीच समजत नाहीये!"

" तसं ते अवघडच आहे. पण चल, आपण येथील अशा प्रकारे काम करणार्‍या संयंत्राकडे जाऊ. कदाचित्‌ मी ते तिथे अधिक चांगल्या प्रकारे समजाऊन सांगू शकेन."

आम्ही दोघे संयंत्राकडे चालू लागलो. ते पाहून मुदीर जवळ आला आणि नूरची परवानगी घेऊन परत मुख्यालयाकडे जाता झाला.

मी नूरला संयंत्राकडे घेऊन गेलो आणि त्याला त्यात वापरला जाणारा वायू (refrigerant), संपुटित वायु प्रस्थापक (hermetic compressor), सांद्रक (condenser) इत्यादि भाग दाखवत शीतकरण आवर्त समजावून सांगू लागलो. तो अगदी लक्षपूर्वकतेने ते सारे ऐकत होता. मधून अधून तो कांही शंकाही विचारत होता. मी यथाशक्ति आणि यथामति उत्तरे देत होतो. शेवटी त्याने ते संयंत्र चालवून दाखवण्याची विनंती केली.  मात्र मी नम्रपणे असमर्थता व्यक्त केली. कारण मुख्य वातवाहिका जोडलेली नव्हती. एक इदीची टोपी उडाली ती पुरेशी होती. या साहेबाचा डोक्याला बांधलेला रुमाल उडाला असता तर ते मला कदाचित्‌ महागात पडले असते.

त्यानंतर नूरने बाकी कामाची पाहाणी केली. प्रश्नोत्तराचा कार्यक्रम चालू होताच. सुमारे दोन तासाच्या अवधीनंतर हा तडफदार तरूण माझा निरोप घेऊन,  माझे मन:पूर्वक मानून माघारी गेला. त्यानंतर कांही वेळाने, मुदीरचा, पाहुण्याचे उत्तम समाधान केल्याबद्धल माझे साभार कौतुक करणारा मला फोन आला.

क्रमश: