उद्यापासून मला तीन निरनिराळ्या रंगाची माकडे संभाळायची होती.
तीन काळी. चार लाल मातीतली आणि एक थेम्सच्या कांठावरचा गोरा हुप्प्या.
----------------------------------------------------------------

           नव्याने येणार्‍या गोर्‍या माणसाबद्धल मी गोरा हुप्प्या असे म्हणालो होतो ते विनोदाने म्हणालो होतो हे जरी खरे असले तरी त्या मागे अनुभवाची एक कटुताही होतीच. या देशाला ब्रिटिशांनी जरी स्वायत्तता बहाल केली असली तरी नवनिर्माणाच्या प्रक्रियेत आपले वर्चस्व ठेऊनच. बहुतेक सर्वच क्षेत्रात गोर्‍यांचा वरचष्मा जोपासलेला होताच. स्वदेशात एका तेलाखेरीज अन्य कांही उत्पादन होणे अशक्यप्राय होते आणि त्या मुळे बर्‍याचशा बाबतीत आखाती देश गोर्‍यांवर अवलंबून होते आणि ज्या गोष्टी स्वदेशांत उत्पन्न होत नव्हत्या त्या गोर पुरवीत होते. नव्हे, घ्यायला अरबांना भाग पाडीत होते. वरच्या श्रेणीचे तंत्रज्ञान आणि तंत्रज्ञ गोरेच पुरवीत होते आणि तेही अगदी दादागिरीने. बरे हे गोरे तंत्रज्ञही फार कांही वकूबाचे असत असे नाही. अगदी सुमार दर्जाची गोरी माणसे तिकडून इकडे पाठवली जात आणि केवळ गोरे आहेत म्हणून दादागिरीने वागत. आशियाई लोकांना तर ते अगदी कस्पटासमान वागणुक देत.

           स्टुअर्ट मार्शल नावाचा हा नवीन गोरा मला मदतनीस म्हणून पाठवला गेला होता तरी तो माझा वरिष्ठ असल्यासारखाच वागणार हा माझा अंदाज खोटा ठरणार नव्हता. आल्या आल्याच त्याने त्याच्यासाठी वेगळ्या कक्षाची (cabin) मागणी केली. कारागृहातील काळ्या अधिकार्‍यांनीही तत्परतेने तशी सोय करण्याची, त्याच्या तुष्टिकरणाची लगबग चालू केली. स्टुअर्टने सर्वप्रथम माझ्याकडून प्रकल्पाचे कागदपत्र, नकाशे मागून घेतले आणि ते सारे घेऊन त्याला दिलेल्या कक्षात जाऊन बसला. वर म्हणाला, ’मी हे सर्व कागद पत्र पाहून मगच कामाबाबत सूचना देईन. तो पर्यंत तुम्ही कांही करू नका, स्वस्थ बसा.’

           खरं म्हणजे या गृहस्थाची माझ्याशी अजून औपचारिक ओळखही झालेली नाही आणि हा असा इतका उद्धटपणे बोलतो आहे याचा मला राग आला होता. पण मला त्याच्याशी वाद घालायचा नव्हता.  त्यापेक्षा कामाचे बोलावे म्हणून मी म्हणालो,

           " असें कसें करता येईल? आधीच खूपसा वेळ वाया गेलेला आहे. कामाची सगळी योजना मी अभ्यासली आहे आणि काम सुरूही झालेले आहे. माझ्याकडे मनुष्यबळ थोडे कमी आहे. म्हणून तुला पाचारण करण्यात आले आहे. कागदपत्र नंतर पाहता येती. किंबहुना ती पाहण्याची गरजही नाही. तू सरळ कामाच्या ठिकाणी आलास तर ते जास्त चांगले होईल. तू वातवाहिकेच्या (ducts) कामात तरबेज आहेस असे मला सांगण्यात आले आहे. तेंव्हा तू तुझे काम सुरु केलेस तर ते अधिक बरें होईल. त्यासाठी मी तुला दोन माणसे देतो."

           त्यावर साहेब मजकुरांचा चेहरा लालीलाल तर झालाच पण वर ते कडाडले, " तू कोणा समोर हा बकवास करतो आहेस याची तुला जाणीव आहे का?  मी सांगेन तेंच आणि तेवढेच तुला करावे लागेल नाही तर चालता हो येथून."

           हे असें कांही होणार याचा मुदीरला अंदाज असावा. कारण स्टुअर्टची ही बडबड चालू असतांनाच  मुदीर कधी येऊन ठेपला हे कळलेच नाही. आमच्या त्या संभाषणाकडे त्याचे लक्षही नाही असें दाखवत मुदीर म्हणाला,

           "  तुला आता एक चांगला मदतनीस मिळाला. चला आता काम सुरळीत पडेल अशी मी आशा कारायला हरकत नाही. हो ना हरून ?"

            " हा माझा मदतनीस आहे? अरे देवा, मला तर हा सर्वात मोठा, अगदी तुमच्यापेक्षाही फार मोठा अधिकारी आहे असें वाटते आहे. निदान त्याच्या वागण्यावरून तरी तसेच दिसते. "  मी जरा छद्मीपणानेच म्हणालो.

            " जे झाले ते विसरून जा माझ्या मित्रा. खरं म्हणजे चूक माझीच आहे. मीच आधी ओळख करून द्यायला हवी होती. पण मला जरा उशीर झाला. जाऊ दे आता. हा स्टुअर्ट मार्शल. हा वातवाहिकेचे काम चांगल्याप्रकारें जाणतो. मध्यवर्ती वातानुकूलनाच्या (central air conditioning) कामात तुला हा मदत करील. आणि स्टुअर्ट, हा हरून. या कार्यभागचा प्राधिकारी (site in-charge)" 

            मुदीरने बाजू सांवरत औपचारिक ओळख करून दिली. त्याने शेवटच्या शब्दावर विशेष जोर दिला होता, हे माझ्या लक्षांत आले. यावर स्टुअर्टने त्याच्या उद्धटपणाबद्धल माझी माफी मागावी असे म्हणावे असे मला वाटले. पण तेवढ्यात स्टुअर्टने हस्तांदोलनासाठी हात पुढे केला. एवढेच नव्हे तर त्याने माझी माफीही मागीतली.
मग तो विषय तेथेच संपला.

            मी गजानन सावंत आणि वामन महाडीक या जोडीला स्टुअर्टकडे दिले. गजानन अनुभवी होताच शिवाय त्याला इंग्रजी बोलले थोडे समजत होते. वामनला अनुभव नव्हता पण तो थोडा शांत स्वभावाचा होता.  खरं म्हणजे वामन आणि गजानन चे जोडी छान जमली होती. पण ती जोडी तोडायची नाही तर मग महादूला स्टुअर्टकडे द्यावे लागले असते, आणि महादूने स्टुअर्ट बरोबर कोकणातले दशावतारी खेळ्ये केले असते. म्हणून सुर्वे-महादू ही जोडी घेऊन मी गवाक्ष-वातशीतक (window air-conditioners) बदलण्याचे काम सुरू केले. अर्थात्‌च स्टुअर्टने वातवाहिकेचे काम स्वतंत्रपणे सांभाळावे ही अपेक्षा होती.

            सुर्वे-महादू या जोडीला नीट कामाला लाऊन मी स्टुअर्टच्या कामाकडे गेलो. कामाच्या जागेवर स्टुअर्टचा पत्ताच नाही आणि सावंत- वामन छान गप्पा छाटत उभे. मी स्टुअर्टकडे गेलो आणि प्रश्नार्थक नजरेने त्याच्याकडे पाहात राहिलो.  मेजावार वातवाहिकेचे नकाशे पसरलेले आणि स्टुअर्ट साहेब, शिकावू ज्योतिषाने आयुष्यात प्रथमच कुंडली पहावी अशा मुद्रेत. माझ्याकडे लक्ष जाताच तो म्हणाला,

           " कोणत्या मूर्खाने ही आराखने केली आहेत? मला तर कांहीही कळत नाही. यावरून काम करायचे म्हणजे कठीणच आहे. आपण ही आरेखने फेकून देऊ आणि मी माझ्या पद्धतीने वातवाहिका लावतो. ते अधिक चांगले ठरेल. काय वाटतं तुला, हरून!"

             मला आता आणखी एक महादू सांभाळावा लागणार या विचाराने हसूं आले. फरक इतकाच तो महादू काळा आणि हा गोरा. मी हसूं ओठातच ठेवत म्हणालो,

             " कल्पना छान आहे. पण ती अंमलात आणणे आता जरा अवघड आहे. कारण या कामाची आरेखने आणी योजना तुझ्याच ब्रिटनमधील एका मान्यवर संस्थेने केलेली आहे. ती स्थानिक मंत्रालयाने मंजूर केलेली आहे. आता तुझ्या म्हणण्याप्रमाणे कांही बदल करायचा तर या सार्‍या गोष्टींचे पुनर्विलोकन करावे लागेल आणि त्याला किमान एखादे वर्ष लागेलच. तो पर्यंत मी भारतात गेलेला असेन आणि तू परत इंग्लंडला."

               मी तिरकसपणे बोलतो आहे हे न समजण्याइतका तो दुधखुळा नव्हता.
पण अखेर त्याने मेजावरचे सगळे नकाशे, कागद आवरून ठेवले आणि म्हणाला, "ठीक आहे. नवीन डक्ट्‍स आल्या असतील तर त्या लावायला घेऊ. चल दाखव मला त्या कुठे आहेत त्या. "

               मला मोठी गंमत वाटायला लागली या माणसाची. याला खरोखरच कामाचा अनुभव आहे की नाही याचीच शंका यायला लागली. खरं म्हणजे जुन्या डक्ट्‍स आधी काढून घेतल्याशिवाय नवीन डक्ट्‍स लावता येणार नव्हत्या. नवीन डक्ट्‍सचे नकाशे जुनी डक्ट्‍ काढल्यावरच नक्की करावे लागणार होते. डक्ट्‍सचा पसारा तसा बराच मोठा होणार होता. त्यामुळे जुन्या डक्ट्‍स काढून बाहेर पाठविल्यानंतरच नवीन डक्ट्‍स आत आणता येणार होत्या. हे सारे काम आता त्यालाच करायचे होते. अर्थात्‌ त्या साठी मी त्याला गजानन सांवंत आणि वामन महाडीक ही दोन माणसे दिलेली होती.  ही सारी योजना मी त्याला समजावून सांगितल्यावर त्याचा चेहरा पाहण्यासारखा झाला होता.

               एव्हाना आम्ही बोलत बोलत कामाच्या जागेपर्यंत आलो होतो. गजानन आणि वामन तिथे उभे होतेच. स्टुअर्टशी त्यांची ओळख मी करून दिली आणि त्यांना स्टुअर्टच्या स्वधीन करून मी सुर्वे-महादूकडे वळालो. सुर्वे खरोखरच कामात तरबेज होता. त्याला ज्या कामाचा अनुभव नव्हता अशीही कामे तो तारतम्याने करीत असे. जुने गवाक्ष-वातशीतक आता जवळ जवळ सगळे काढून झाले होते. मी ही कामाची प्रगती मुदीरला सांगावी म्हणून इदीच्या कार्यालयाकडे जाऊ लागलो तर वामन माझ्याच दिशेने पळत येतांना दिसला. मला पाहतच तो धापा टाकीत थांबला.

 " काय झाले रे ?" मी विचारले.
 " साहेब, तो गोरा पडला."
 " ते कसं काय?"
 " साहेब मी महादूला घेऊन स्लिपा (डक्ट्‍सच्या जोडण्या) काढीत होतो    तर गोरा आमच्या        पाठोपाठ लॅडरवर (शिडी) चढला आणि वाकून कांही तरी पहायला गेला तर झोक जाऊन पडला."

 मी देखील धावत तिथे पोहोचलो तर स्टुअर्ट साहेब जमीनदोस्त झाले होते.

क्रमश: