पुढे होत इदीने माझा हात हातात घेतला मला एक हलकेसे आलिंगन दिले आणि कॉफी मशीन कडे वळाला.
-----------------------------------------------------------------------
          इदीने कॉफी अंमळ कडकच केली होती. पण मला ती आवडली. इकडे आखातात येण्यापूर्वी भारतांत ज्या प्रकारची कॉफी, म्हणजे दूध-साखर घातलेली, प्यायलो होतो तशी ते इथे कधी मिळाली नाही. इकडची कॉफी म्हटली की दूध-साखर नसलेली गडद तपकिरी रंगाची आणि कडक कॉफी असायची. दूध तर इथे मिळतच नसे. त्याऐवजी दुधाच्या भुकटी सारखी पांढरी भुकटी कॉफीसाठी वपरायची. तिला कॉफी-क्रीम म्हणायचे.साखर मात्र ऐच्छिक. सुरुवातीला मला अशी काळी कॉफी अजिबात आवडत नसें पण कालांतराच्ने तिची चांगलीच संवय झाली.

               कॉफीचे घुटके घेत घेत आम्ही बोलत बसलो. इदीच जास्त बोलत होता. भारत देश, ताजमहल, भारतातील लोक, त्याचं समाजजीवन, आपल्याकडील विवाह विधी, अशा अनेक बाबतीत त्याला उत्कंठा होती. त्याने प्रश्न विचारावा आणि मी जेवढ्यास तेवढे उत्तर द्यावे असें कांही वेळ चालले. इतक्यात फोनची घंटी घणघणली. फोन इदीने घेतला. कोणाशी तरी तो अरेबिक भाषेंत सुमारे दहा मिनिटें बोलून त्याने फोन ठेवला आणि माझ्या कडे पाहात म्हणाला,

" अभिनंदन मित्रा! एक चांगली खबर आहे तुझ्यासाठी."
" काय आहे ती?"
" स्टुअर्टच्या बदल्यात तुला एक नवा मदतनीस मिळतो आहे."
" कोण आहे तो?"
" कुणी बारट्रम नावांचा गोरा येतो आहे."

             आता आणखी एक गोरा! ऐकून माझ्या पोटात गोळा उठला. स्टुअर्टचा अनुभव जमेस धरतां मी या नव्या गोर्‍या बाबत साशंक झालो नसतो तरच नवल. खरं म्हणजे केशव सुर्वेने कामाचा जम चांगला बसवला होता. त्याच्या अनुभवाचा तो पुरेपूर वापर करीत होता आणि काम चांगले चालले होते. डक्ट्‍स काढण्याचे काम एक दोन दिवसात पूर्ण येणार होते. तो पर्यंत संयंत्र (Packaged AC unit)  येणार होते. त्याची योग्य अशी उभारणी झाली की त्याच्या तोंडापासून नव्या डक्ट्‍स बसवायला घ्यायच्या अशी माझी योजना होती. आता हा नवा गोरा आणखी काय दिवे पाजळतो तें पहायचे. या गोर्‍यांबद्धल माझ्या मनांतला आकस अनाठायी नव्हता. आज पर्यंत जितके गोरे मला या आखातातल्या नौकरीत भेटले होते त्यांनी मला या ना त्या प्रकारे कांहीना कांही अडचणीतच आणले होते.

 तासाभरांतच माझा नवा मदतनीस हजर झाला असल्याची खबर लागताच मी आणि इदी नव्या पाहुण्याच्या स्वागतासाठी सामोरे झालो. कारागृहाच्या प्रवेशाचे सारे सोपस्कार पार पाडून समोर ठाकलेल्या त्या गोर्‍या माणसाला पाहून मला तर हंसायलाच आलं. मनावर शिष्ठाचाराचे संस्कार झालेले असल्याने मी उघडपणे हंसू शकलो नाही. इदीला मात्र हंसू आवरणे शक्य झाले नाही. तसा तो लगबगीने आंतल्या खोलीकडे वळाला. याला कारणच तसें होते. हा नव्याने आलेला आङ्ग्ल नरपुंगव इतका महाकाय होता की जाड्या-रड्याच्या चित्रपटातील जाड्या याच्यापुढे काटकुळा वाटावा. मी माझी ओळखकरून देण्यासाठी पुढे झालो.

" मी हरून. भारतातून आलो. सध्या या कामाचा प्रधिकारी म्हणून काम पाहतोय."

" मी सॅम्युएल बार्ट्रम. तसा मी ब्रिटिश आहे. पण या कामासाठी लागणारी संयंत्रे ज्या ’अमेरिकन क्लायमेट कंट्रोल कंपनी’ कडून मागवली गेली आहेत, त्या कंपनीतून मी आलो आहे. पण क्षणभर थांब हं.  त्या कंपनीतून मी आलो आहे असं मी म्हणालो त्यानं तुझा गैरसमज होण्याची शक्यता आहे.  मी त्या कंपनीतून मी आलो आहे म्हणजे मी ती कंपनी सॊडून आलो आहे. नौकरीला होतो मी त्या कंपनीत. ती कंपनी संयंत्रे खूप चांगली बनवते. पण खरं सांगू. चोर आहेत ते हलकट. जपानी संयंत्रांची नक्कल करतात. विश्वास ठेव माझ्यावर. चोर आहेत ते हलकट. स्वत: म्हणुन कांही करण्य़ाची लायकीच नाही त्या मठ्ठांची. पण तू काळजी करूं नकोस. मला त्या संयंत्रांची नस न्‌ नस माहिती आहे. एखादी सायकल (bicycle) चालवावी अशी ती यंत्रे मी चालवू शकतो. तुला आता काळजी करण्याचे कारणच नाही. चल दाखव मला तू काय केले आहेस ते."

बॅटीसाहेबांची ही परिचयाची नांदी ऐकून मी सर्दच झालो. (कांही वर्षांनी भारतांत आल्यावर शोले नांवाचा हिन्दी चित्रपट पाहिला. त्यातील बसंती टांगेवालीचे संवाद ऐकतांना मला या बॅटीचीच आठवण झाली होती). बॅटीसाहेबांनाही स्टुअर्टप्रमाणे स्वतंत्र केबीन वगैरे पाहिजे असेल म्हणूण मी त्यांना स्टुअर्टच्या रिकाम्या केबीनकडे घेऊन गेलो आणि त्यांनी ती घ्यावी. तसेंच आणखी कांही लागणार असेल तर तसें सांगावे असें म्हणालो तर स्वारी म्हणाली,

" छे, छे! अरे, केबीन कशासाठी? मी काय इथे केबीनमध्ये बसून आराम करायला आलो असं वाटलं की काय तुला? नाही, नाही माझ्या मित्रा, काम! मी इथे काम करायला आलो आहे. आणि बसण्याची तर गोष्टच काढू नकोस. मला सामावून घेणारी खुर्ची तरी तुझ्याकडे आहे कां? हाऽ हाऽ हाऽ..."

असे म्हणत बॅटी गडगडाटी हसला. हसतांना स्प्रिंग लावलेला बाहुला हलत रहावा तसे त्याचे शरीर हलत होते. मी त्याला कामाच्या ठिकाणाकडे घेऊन जाऊ लागलो तेंव्हा आणखी एक विलक्षण गोष्ट माझ्या ध्यानांत आली. बॅटी जरी महाकाय असला तरी त्याच्या हालचाली कमालीच्या गतिमान होत्या. तो इतका भरभर चालत होता की, त्याच्या बरोबरीने राहण्यासाठी मला जवळ जवळ पळावे लागत होते. चालता चालता मी त्याला कामाचे स्वरूप, आत्तापर्यंत झालेले काम इत्यादि समजाऊन सांगत होतो. डक्ट्‍स काढण्याचे काम जिथे चालू होते तिथपर्यंत आम्ही येउन पोहोचलो. सुर्वे आणि सावंत एक भला मोठा डक्ट्‍चा भाग (transition piece) सोडवून काढण्याच्या प्रयत्नात होते. सुमारे दहा फूट लांबीचा तो भाग एका बाजूने मोकळा झालेला होता. ते टोक महादू आणि वामनने धरून ठेवले होते आणि सुर्वे-सावंत ही जोडी दुसर्‍या टोकाचा जोड सोडवीत होते. मध्यभागी घडीची शिडी (ladder) उभी करून ठेवली होती. जेणे करून पुढील जोड सुटा झाला की डक्ट्‍ शिडीवर टेकवता आला असता. तेथून  तो नंतर सावकाश खाली उतरवता आला असता. बॅटी कमरेवर दोन्ही हात ठेवून शांतपणे हे सारे पाहू लागला. यावेळी मात्र त्याच्या तोंडाची टकळी बंद होती. पुढचा जोड सुटा होताच डक्ट्‍ खाली सरकून शिडीवर आदळणार इतक्यात बॅटी खारीच्या चपळाईने शिडीवर चढला आणि खाली सरकणार्‍या डक्टला खाली मान घालून त्याच्या मानेचा आणि पाठीचा आधार देता झाला. पुढच्याच क्षणी त्याने डाव्या हाताचा आधार डक्टला दिला आणि उजव्या हाताने शिडीची कड पकडत तो खाली उतरु लागला. तो पर्यंत माझी चारही माणसे आपापल्या शिड्यांवरून झर्रकन्‌ खाली आली आणि बॅटीच्या मदतीला धावली. सगळ्यांनी मिळून तो डक्टचा भाग नीट जमीनीवर ठेवला. हा सगळा अचंभित करणारा प्रकार इतक्या झर्रकन्‌ घडला की एक बॅटी वगळता बाकी आम्हा पांचही जणांना भानावर यायला कांही सेकंद जावे लागले. आम्ही भानावर आलो तेंव्हा बॅटी आमच्याकडे मिस्किल नजरेने पहात होता आणि हंसत होता. आमच्या चौकडीला तर हा बजरंगबली कुठून आणि कसा अवतरला याचेच कोडें पडले होते.

त्या नंतर बॅटी मला माझ्या आणि माझ्या माणसाच्या कामाच्या पद्धतीबद्धल विचारीत गेला आणि मधून मधून आमच्या कामाच्या पद्धतीतील त्रुटी दाखवत गेला. इतक्या उंचीवर काम करणार्‍या कामगारांच्या सुरक्षिततेचा आम्ही नीटसा विचार केलेला नव्हता. त्याना आवश्यक अशी शिरस्त्राणे (helmets), सुरक्षा पट्टे (safety belsts), जड वस्तू उतरवण्यासाठी लागणारे दोर (slings) उपलब्ध करून दिलेली नव्हती. आमचा सारा भर मानवी ताकद आणि मानवी कौशल्य यावरच होता. अशा आणखीही कांही त्रुटी बॅटीने दाखवून दिल्या. कांही वेळापूर्वी या माणसाला मी मनांतल्या मनांत हंसत होतो. पण आता हा माणूस मला खरोखर उपयोगी पडू शकेल असे वाटायला लागले. मी पुढें होत बॅटीचा हात हातात घेत त्याचे आभार मानले. उत्तरादाखल तो माझ्या दंडावर थोपटत म्हणाला,

" आभार कसले मानतोस माझे. आणि आभार मानायचेच असतील तर ’त्याचे’ मान, की ’त्याने’ तुझ्यासाठी   माझ्यासारख्या एका लहान माणसाला बनवले. " इथे बॅटी, ’त्याने’, ’त्याचे’ म्हणतांना हाताच्या अंगठ्याने  आकाशाकडे निर्देश करीत होता.

  या ’लहान’ माणसाने मला पहिल्याच भेटीत जिंकलं होतं. गोर्‍यांबद्धलचा माझा पूर्वग्रह आता मला तपासून पहावा       लागणार होता.

क्रमश: