कधी कधी काही अतर्क्य घटना प्रत्यक्षात घडतात. अशा घटना घडल्या की मग त्या योगायोगाने घडल्या असे आपण म्हणतो. एकच सिद्धांत दोन शास्त्रज्ञांनी एकाच वेळी शोधून काढला असताना त्याचे श्रेय त्या दोघांपैकी एकालाच मिळालेले आहे. रॉबर्ट हूकसारखी श्रेय 'हुक'लेल्या कमनशिबी शास्त्रज्ञांची काही उदाहरणे देता येतील. पण त्याबाबत नंतर कधीतरी. काही शास्त्रज्ञ मात्र याबाबतीत सुदैवी मानता येतील कारण त्यांचे श्रेय हिरावून घेतले गेलेले नाही. निसर्गशास्त्रांत असे काही वेळा घडले आहे. त्यातलेच एक वेधक उदाहरण म्हणजे या लेखाचा विषय - आल्फ्रेड रसेल वॉलेस आणि चार्ल्स डार्विन. आल्फ्रेड रसेल वॉलेस हे नाव आपल्याकडे तसे फारसे प्रसिद्ध नाही.

चार्ल्स डार्विनचे प्रकाशचित्र

हे उदाहरण हिंदी चित्रपटासारखे आहे. त्यातील एक नायक आहे चार्ल्स डार्विन आणि दुसरा नायक आहे वर उल्लेखिलेला ऍल्फ्रेड रसेल वॉलेस.

डार्विनची कथा बहुतेकांना ठाऊक आहे, तरी ताज्या संदर्भासाठी अतिशय थोडक्यात देत आहे. चार्लस रॉबर्ट डार्विन. जन्म १२ फेब्रुवारी १८०९. वडील सुखवस्तू वैद्यकीय व्यावसायिक. मराठीत सांगायचे झाले तर डॉक्टर. चार्ल्स डार्विनला मोठा भा‌ऊ इरॅस्मस डार्विन याच्याबरोबर एडीन्बराला वैद्यकी शिकायला पाठवले. (याच्या आजोबांचे नाव देखील इरॅस्मस डार्विन होते) आधीच वैद्यकशास्त्राच्या अभ्यासक्रमातील व्याख्यानांमध्ये त्याचे मन रमत नव्हते आणि त्याला शस्त्रक्रिया कंटाळवाण्या वाटत. मग त्याचे वैद्यकीय अभ्यासाकडे पार दुर्लक्ष झाले आणि नंतर तर त्याने वैद्यकीय शिक्षणाला कायमचा रामराम ठोकला. मग वडिलांनी त्याला धर्मशास्त्राचे शिक्षण द्यायचे ठरवले. त्यासाठी इंग्रजी भाषेचा स्नातक असणे आवश्यक असे. १८२८ ते १८३१ या काळात चार्ल्स डार्विनचे इंग्रजीचे शिक्षण चालू होते. इथे चार्ल्सने इंग्रजीत उत्तीर्ण होण्या‌इतके गुण मिळतील एवढाच अभ्यास केला आणि निसर्गशास्त्राची आवड असल्याने उर्वरित वेळ वनस्पतींचे व जीवांचे नमुने गोळा करण्याच्या छंदात घालवला. या आवडत्या विषयावरचे त्याचे वाचनही अर्थातच चालू होतेच.

आल्फ्रेड रसेल वॉलेसचे चित्र त्याच्या स्वाक्षरीसहित

२७ डिसेंबर १८३१ रोजी चार्ल्स डार्विन इंग्लंडमधल्या डेव्हनपोर्ट बंदरातून एच. एम. एस. बीगल या जहाजावरून प्रवासाला निघाला. या उचापतीला त्याच्या वडिलांचा विरोध होता. वैद्यकी सोडून धर्मशास्त्र शिकणार असलेल्या चार्ल्सने निदान धर्मशास्त्राचे शिक्षण तरी धडपणे पूर्ण करावे आणि आपल्या सुखवस्तु कुटुंबातले सुशेगात आयुष्य निवांतपणे कंठावे, असे वडिलांना वाटत होते. पण आजोबांनी - आईच्या वडिलांनी- त्यांचे मन वळवले. वाकड्या नाकाच्या डार्विनचे थोबाड पाहायला मला आवडत नाही, तेव्हा तो मला माझ्या बोटीवर नको, असे म्हणून बीगलच्या कप्तानाने त्याला बोटीवर घ्यायला नकार दिला होता. पण केंब्रिज विद्यापीठातले एक प्राध्यापक श्री. हेन्सलो यांच्या शिफारसीमुळे (यांच्या नादानेच चार्ल्स डार्विन प्राण्यांचे, वनस्पतींचे नमुने गोळा करीत असे.) कप्तानाने त्याला बोटीवर निसर्गशास्त्रज्ञ -नॅचरॅलिस्ट- म्हणून विनावेतन नोकरी दिली. त्यामुळे डार्विनचा बोटीवरील प्रवास विनामूल्य हो‌ऊ शकला. जेवणाचा व इतर सर्व खर्च डार्विनने स्वतःचा स्वतःच करायचा होता. बोटीवरच्या प्रवासात बोट लागून आजारी पडल्यावर डार्विनने लायेलचे (भूगर्भशास्त्राचा प्रणेता Sir Charles Lyell) भूगर्भशास्त्रावरचे पुस्तक वाचले. हा लायेल भूगर्भशास्त्रातला एक थोर तज्ज्ञ म्हणून ओळखला जात होता आणि 'जिऑलॉजिकल सोसायटी ऑफ लंडन' या संस्थेचे अध्यक्षपद, तसेच इतर विविध पदे त्याने भूषविली होती. या पुस्तकाने डार्विनच्या प्रतिभेला चालना मिळाली आणि डार्विनने पुढे भूकवचाची हालचाल आणि सजीवांची उत्क्रांती यांची सांगड घातली.

आल्फ्रेड रसेल वॉलेसचा जन्म ८ जानेवारी १८१३ चा. म्हणजे वॉलेस हा डार्विन पेक्षा चारेक वर्षांनी लहान. १९ व्या शतकातला उत्क्रांतीवादी विचारवंत. उत्क्रांतीचा सिद्धांत आणि नैसर्गिक निवडीचे तत्त्व त्याने स्वतंत्रपणे प्रतिपादित केले होते. इंडोनेशियावरून त्याने अशी एक काल्पनिक रेषा ओढली की त्या रेषेच्या पूर्वेला ऑस्ट्रेलियातील प्राण्यांशी साधर्म्य दाखवणारे प्राणी सापडतात आणि पश्चिमेला आशियातील प्राण्यांशी साधर्म्य दाखवणारे प्राणी आढळतात. या काल्पनिक रेषेला 'वॉलेस लाईन' म्हणतात. या वॉलेस रेषेबद्दल तो ख्यातनाम आहे. याच्यामुळेच डार्विनला आपला उत्क्रांतीविषयक शोधनिबंध का आणि कसा प्रसिद्ध करावा लागला हे आपण पुढे पाहाणार आहोत.

शालेय शिक्षणानंतर वॉलेसने भूसर्वेक्षणाचे - भूभागाचा सर्व्हे करायचे - प्रशिक्षण घेतले. त्या काळी रेल्वे, रस्ते इ. बांधणीची कामे जोरात चालू असल्यामुळे सर्वेक्षणाच्या या कामाला तेजी होती. पण वॉलेसमहाशयांना मात्र निसर्गशास्त्रात गोडी होती. प्राण्यांचे विविध नमुने गोळा करण्याचा जगावेगळा छंद होता. रविवारच्या सुट्टीच्या दिवशी आणि इतर केव्हाही वेळ मिळेल तेव्हा हे महाशय छंद म्हणून नमुने गोळा करीत. इंग्लंडमधल्या लेस्टरशायरमध्ये तेव्हा हजारो जातींचे किडे होते. यापेक्षा जास्त किडे डोक्यात वळवळत असलेला त्याच्यासारखाच एक अवलिया मित्र त्याला भेटला. हा होता हेनरी बेट्स. रविवारचा सुटीचा दिवस ते दोघे या जगावेगळ्या छंदात घालवीत. बर्‍याच शैक्षणिक संस्था असे नमुने विकत घेत. मग काय विचारता, असे नमुने गोळा करून विकता येतील म्हणून दोघांनी नोकर्‍या सोडून, नमुने गोळा करून विकणारी संस्थाच स्थापन केली आणि जवळ फक्त शंभर पौंड घेऊन दक्षिण अमेरिकेच्या मोहिमेवर निघाले. डार्विन सुखवस्तू होता हे आपण पाहिलेच आहे. परंतु वॉलेस मात्र उपजीविकेसाठी पैसे कमावणे आणि छंद जोपासणे अशा दुहेरी हेतूने मोहिमेवर निघाला- जैववैविध्य जेथे असाधारण वैपुल्याने आहे त्या जगाच्या दिशेने, जिथे एकही निसर्गशास्त्रज्ञ नमुने गोळा करायला अजून पोहोचला नाही अशा ठिकाणी जाण्यासाठी. ज्यांनी कधीही गोरा माणूस पाहिला नाही अशा रेड इंडियनांच्या वस्तीत घाबरत घाबरत गेल्यावर चाळीसेक दिवस त्यांच्यात राहून त्यांच्या मदतीने त्याने अनेक नमुने जमवले.

निरंजन घाटे त्यांच्या 'उत्क्रांतीची नवलकथा' या पुस्तकांत डार्विन आणि वॉलेस या दोघांच्या स्वभावाची मार्मिक तुलना करतात. डार्विनने सदैव रेड इंडियनांना कमी लेखले व सदैव त्यांचा तिरस्कार केला. याउलट नवीन भाषा, चालीरीती आणि नवे शोध याबद्दल रेड इंडियनांना कुतूहल वाटते असे वॉलेसचे मत होते. रेड इंडियन संस्कृती आणि पश्चिम युरोपीय विकसित संस्कृती यांत साम्य आढळलेला वॉलेस हा पहिला मानववंशशास्त्रज्ञ. वॉलेसला रेड इंडियन होऊन त्यांच्यातच राहावेसे वाटत होते. वॉलेसची रेड इंडियनांबरोबरच्या एक दिवसाच्या अनुभवावरची कविताही ते मराठीत उद्धृत करतात. तर चिलीच्या दक्षिण टोकावरच्या तिएरा देल फ्युएगोला राहणार्‍या रेड इंडियनांना बघून डार्विनला घृणा वाटली होती, अशा अर्थाचे ते लिहितात.

चार वर्षें ऍमेझॉनच्या खोर्‍यात काढून वॉलेस जेव्हा इंग्लंडकडे परतीच्या प्रवासाला निघाला तेव्हा त्याला रोज थंडी वाजून ताप येत होता. जहाजावर चढवताना बर्‍याच नमुन्यांना जलसमाधी मिळाली. १२ जुलै १८५२ रोजी वॉलेस 'हेलन' या बोटीवर चढला. त्या जहाजावर बाल्सम नावाच्या वनस्पतीपासून बनलेले ज्वालाग्राही पदार्थ होते. (माझ्या माहितीप्रमाणे गुग्गुळ वर्गातील या झाडाचा डिंक व राळ - दोन्ही ज्वालाग्राही असतात.) ६ ऑगस्ट १८५२ रोजी त्या जहाजाला प्रचंड आग लागली आणि खलाशांना व प्रवाशांना ते जळते जहाज सोडून द्यावे लागले. वॉलेसचे सगळे जैव नमुने, त्याने काढलेली विविध जैव नमुन्यांची असंख्य रेखाचित्रे वगैरे सर्व त्या आगीत त्याच्या डोळ्यांसमोर भस्मसात झाले.

१८३५ मध्ये डार्विन इंग्लंडला परत आला. १८३८ मध्ये माल्थसचा 'एसे ऑन पॉप्युलेशन' वाचल्यावर चार वर्षे विचारमंथन करून १८४२ साली त्याने त्याचा उत्क्रांतिविषयक प्रबंध लिहून तयार केला. लायेल, हूकर आणि काही अन्य निवडक मित्रांना त्याने त्या ग्रंथाचे हस्तलिखित वाचायला दिले. मध्यंतरी २४ जानेवारी १८३९ रोजी लंडनच्या रॉयल सोसायटीचे सदस्यत्व त्याला मिळाले होते. लगेच २९ जानेवारीला एम्मा वेजवूड या त्याच्यापेक्षा नऊ महिन्याने मोठ्या असलेल्या धनवान मामेबहिणीशी त्याचा विवाह झाला. सुखवस्तू वडील आणि मातब्बर सासरेबुवा असल्यामुळे डार्विनला तसा चरितार्थाचा प्रश्न नव्हता. १८४४ साली त्याचे हस्तलिखित त्याच्याकडे परत आले. बायबलमधल्या 'जेनिसिस'च्या धार्मिक सिद्धांताला डार्विनचा सिद्धांत छेद देणारा होता. बायबलमध्ये म्हटले होते की ख्रिस्तपूर्व ४००४ मध्ये परमेश्वराने या सृष्टीची निर्मिती केली. ख्रिस्ती धर्मगुरूंचा रोष टाळण्यासाठी हा प्रबंध प्रसिद्ध करायची डार्विन इ. स. १८५८ सालापर्यंत टाळाटाळ करीत होता. नव्हे, आपल्या हयातीनंतरच तो प्रसिद्ध व्हावा अशा खटाटोपात तो होता, असे मानावयास जागा आहे. हे हस्तलिखित आणि काही पैसे असे बाड बांधून वर आपल्या पत्नीला एक सूचना लिहिली की माझे काही बरेवाईट झाले तर चार्ल्स लायेल आणि डॉ. जोसेफ डाल्टन हूकर (अणुसिद्धांतवाला जॉन डाल्टन वेगळा, तो हा नव्हे) यांच्याकडून संपादित करून घेऊन ४०० पौंड खर्चून हे पुस्तक प्रसिद्ध करावे, आणि बाड बॅंकेत ठेवले. पण जवळजवळ त्याच सुमारास एक घटना घडली.